ТАҲОВИЙ АҚИДАСИ МАТНИГА МУХТАСАР ИЗОҲЛАР

1. وَنُؤْمِنُ بِما جاءَ مِنْ كَراماتِهِمْ، وَصَحَّ عَنِ الثِّقاتِ مِنْ رِواياتِهِمْ .

198. Уларнинг (яъни авлиёларнинг) кароматлари тўғрисида ишончли кишилар орқали етиб келган саҳиҳ ривоятларни тасдиқлаймиз.

Бу – яъни, кароматлар мавзуси катта баҳс ўрнидир. Каромат – одатдан ташқари, ғайриоддий иш бўлиб, у агар пайғамбардан содир бўлса, мўъжиза дейилади, Қуръон мўъжизаси каби. Зеро, инсу жиндан ҳеч бири Қуръонга тенг келувчи нарсани олиб келишга қодир бўлмаган. У энг катта мўъжиза. Ёки бўлмаса, Мусо алайҳис-саломга берилган асо ва тўққиз аломат мўъжизаси, Ийсо алайҳис-саломга ато этилган ўликларни тирилтириш мўъжизаси ҳам шу турга киради.

Агар ғайриоддий иш солиҳ мўмин кишининг қўлида содир бўлса, у унинг ўзи томонидан бўлмай, балки Аллоҳ томонидан унга берилган кароматдир. Ғор эгалари билан ёки Марям билан юз берган ҳодиса каби. «Ҳар қачон Закариё (Марямнинг) олдига — ҳужрага кирганида унинг ҳузурида бир ризқ-насиба кўрди» (Оли Имрон: 37). Марям алайҳас-салом ибодатхонасида Аллоҳга ибодат билан машғул экан, унга ризқ ўзи келарди. Шунингдек, бу умматнинг солиҳ зотларида ҳам кўплаб кароматлар содир бўлган. Бу ҳақда шайхулислом юқорида номи ўтган китобда баён қилган.

Аммо ғайриоддий иш агар фолбин ё сеҳргарда содир бўлса, бу шайтоний иш бўлиб, имтиҳон ва синов юзасидан унга берилган бўлади. Баъзан ҳавода учиши, сув устида юриши ёки шу каби одатий, бўлмаган ишларни қилиб кўрсатиши мумкин. Буни шайтоний амаллардан деб кўрилади.

Кароматни бошқа нарсадан ажратиш йўли шуки, агар ғайриоддий иш Исломга мувофиқ бўлиб, солиҳ мўмин кишидан содир бўлса, каромат бўлади, акс ҳолда у шайтонлар ёрдамида амалга оширилган шайтоний амал бўлади.

Аллоҳ таоло айтади: «(Эй Муҳаммад, эсланг: Аллоҳ) уларнинг барчаларини тўплайдиган Кунда: «Эй жинлар жамоаси, инсонлардан жуда кўпини (адаштирдингиз), дер». Шунда у жинларнинг инсонлардан бўлган дўстлари: «Парвардигоро, бизлар бир биримиздан фойдаландик ва Ўзинг биз учун белгилаб қўйган ажалимизга етиб келдик», дейишади» (Анъом: 128). Яъни, жин одамзотдан уни ўзига итоат қилдириш ва бўйсундириш билан фойдаланди, инсон эса жиндан ўзи истаган баъзи хабарларни олиш ва уни ўзига хизмат қилдириш учун фойдаланди. «Аллоҳ айтур: «Жойингиз дўзахдир! Унда абадий қолурсиз, магар Аллоҳнинг хоҳиши билангина (чиқишингиз мумкин)». Албатта, Парвардигорингиз ҳикмат ва билим соҳибидир. Шунингдек, қилиб юрган гуноҳлари сабабли золим кимсаларни бир-бирларига дўст қилиб қўюрмиз» (Анъом: 128, 129).

Шайтоний ғайриоддий ишлар билан каромат ўртасидаги фарқ шу, яъни иймон ва амали солиҳ. Аҳли сунна вал-жамоанинг фикри шудир.

Бошқа тоифаларда бундай ғайриоддий ишларни тушунишда кўп янглишишлар бўлди. Муътазилалар ва уларга ўхшаган ақлонийлар (яъни, ақлни нақлдан устун кўрувчилар) ҳозирги пайтгача ҳам кароматларни инкор қилишади, уларнинг баъзи ҳаддан ошганлари ҳатто айрим мўъжизаларни ҳам инкор қилишади ва уларнинг ақлга тўғри келмаслигини рўкач қилишади.

Иккинчи бир тоифа – қубурийлар ва сўфийлар эса кароматларни исботлашда ғулув кетиб, ҳатто уларни шайтоннинг дўстлари учун ҳам исботлашди. Улар ҳатто намоз ўқимайдиган, рўза тутмайдиган кимса тарафидан ғайриоддий иш – шайтоний амал содир бўлса, шуни ҳам каромат сифатида талқин қилишади. Айрим қубурийлар валийлар хусусида ғулув кетиб, ҳатто уларни Аллоҳга шерик ҳам қилиб қўйишади. Шаъронийнинг «Табақотул-авлиё» деб номланган китобида ажойибу ғаройиб гаплар ва ботил ҳикояларни кўриш мумкин. Валий улар наздида шаръий таклифотлардан хориж ва ибодатга эҳтиёжи йўқ, деб тасвирланади.

Ҳар қанча солиҳ ва обид бўлмасин, ҳеч ким ҳеч қачон бандаликдан чиқиб кетолмайди, фаришталар ҳам, пайғамбарлар ҳам, авлиёлар ҳам бундан мустасно эмас. Ҳатто пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Аллоҳга қасамки, мен сизларнинг Аллоҳни энг танувчироғингиз ва Ундан энг тақво қилувчироғингиз бўлишни умид қиламан», деганлар. Ваҳоланки, у зот соллаллоҳу алайҳи ва саллам башариятнинг саййиди, бутун ер юзида то қиёмат яшаб ўтувчи кишиларнинг энг яхшиси эдилар. Шундай зотга Аллоҳ таоло: «То сизга аниқ-нарса (яъни, ўлим соати) келгунича Парвардигорингизга ибодат қилинг!» (Ҳижр: 99) деб буюрди. Бирон киши Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам етган даражага етган эмас. Ана шундай зот ҳам Аллоҳга бандаликдан хориж бўлмаганлар. Аллоҳ таоло Ийсо Масиҳ алайҳис-салом ҳақида айтади: «Масиҳ ҳам, Аллоҳга яқин қилинган фаришталар ҳам Аллоҳга банда бўлишдан зинҳор ор қилмайдилар. Кимки Унга бандалик қилишдан ор қилса ва кибру ҳаво қилса, бас, уларнинг барчасини Ўз ҳузурига жам қилажак. Ана ўшанда иймон келтириб, яхши амаллар қилган кишиларнинг мукофотларини комил қилиб бериб, яна Ўз фазлу карамидан қўшимча ҳам қилур. Аммо ор қилган, кибру ҳаво қилган кимсаларни эса аламли азоб билан азоблайди ва улар ўзлари учун Аллоҳдан ўзга на бир дўст ва на бир мададкор тополмаслар» (Нисо: 172, 173).

Бу ҳам яхши билиб олиш лозим бўлган катта мавзулардан биридир.

2. وَنُؤْمِنُ بِأَشْراطِ السَّاعَةِ: مِنْ خُرُوجِ الدَّجّالِ

199. Қиёмат аломатларидан бўлган Дажжолнинг чиқишига иймон келтирамиз.

Қиёмат аломатларидан мурод – қиёматнинг яқинлашиб қолганига далолат қилувчи аломат-белгилардир. Аллоҳ таоло айтади: «Улар энди фақат тўсатдан (Қиёмат) Соати келиб қолишинигина кутмоқдалар. Дарвоқе унинг аломатлари келди» (Муҳаммад: 18). Яъни, қиёмат соати тўсатдан келадики, унинг аниқ вақтини Аллоҳдан ўзга ҳеч ким билмайди. Аллоҳ таоло айтади: «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), сиздан Соат (яъни Қиёмат) қачон воқе бўлади, деб сўрайдилар. Айтинг: «Унинг билими фақатгина Парвардигорим даргоҳидадир. Вақти-соати келганида ҳам фақат Ўзи ошкор қилур. У (яъни Қиёмат) Самовот ва Ер учун жуда оғир (даҳшатли) бир ишдир. У сизларга фақат тўсатдан — кутилмаганда келур». Гўё сиз у ҳақда яхши биладигандек сўрайдилар. Айтинг: «Унинг билими фақатгина Аллоҳ даргоҳидадир. Лекин жуда кўп одамлар уни билмайдилар» (Аъроф: 187).

Жибрил алайҳис-салом Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга: «Менга Соат (Қиёмат куни) ҳақида хабар беринг» деганларида у зот: «У ҳақда сўралаётган киши сўровчидан кўпроқ билувчи эмас», деганлар. «Унинг аломатлари ҳақида айтиб беринг», деганларида «(Унинг белгилари шуки) чўри ўзининг ҳўжайинини туғади ва ўзлари ялангоёқ, яланғоч, камбағал бўлган қўйбоқарлар фахр ва риё учун бино қураётганини кўрасиз», деб жавоб берганлар.[1]

Уламолар қиёмат аломатларини уч қисмга бўладилар.

Биринчи қисм: Кичик аломатлар. Улар бўлиб ўтди.

Иккинчи қисм: Ўртача аломатлар. Улар ҳозирги даврларда ҳам кўриниб келаётган аломатлардир. Саноат ва алоқа (коммуникация)нинг ривожланиши, ердаги хазина ва конларнинг чиқариб олиниши, шаҳарларнинг бир-бирига яқинлашуви ва дунёнинг улкан бир шаҳарга ўхшаб қолаётгани, яҳудларнинг Дажжол чиқишини кутиб Фаластинда тўпланишлари, у ерда юз беражак улкан жангга кўрилаётган тайёргарликлар шулар жумласидан.

Учинчи қисм: Катта аломатлар. Дажжолнинг чиқиши, Ийсо алайҳис-саломнинг тушиши, Яъжуж ва Маъжужнинг чиқиши, куннинг ботиш томондан чиқиши каби. Булардан биттаси зоҳир бўлса, қолганлари ҳам бирин-кетин содир бўлади.

Дажжолнинг чиқиши – катта аломатларнинг биринчисидир. У яҳудлардан бўлади ва худолик даъво қилади, ғайриоддий шайтоний амаллари билан одамларни ўзига оғдиради. У буюрса, осмондан ёмғир ёғади, унинг буйруғи билан ер ўзининг хазиналарини ва набототларини мўл-кўл чиқаради. Дажжол энг катта фитнакор (яъни одамларни чалғитиб, йўлдан тойдирувчи) кимса бўлади. Жуда кўпчилик унинг фитнаси билан алданади. Унинг ўз жаннати ва дўзахи бўлади, у Макка ва Мадинадан бошқа барча диёрларга киради. Бу фитна мўминни кофирдан ажратиб беради. Уни Дажжол масиҳ дейилади. Дажжол – каззоб маъносида бўлиб, кўп ёлғон гапирадиган бўлгани учун шундай номланган. Масиҳ деб номланишига бир неча сабаблар зикр қилинган. Улардан бири – Аллоҳ таоло унга шамолдан ҳам тезроқ кўчиб юрувчи восита ато этгани ва у ер юзида елдек бир жойдан бошқасига кўчиб юргани учун масиҳ - учқур, деб номланган дейилади. Кўзи мамсуҳ (яъни кўзининг ўрни теккис) ва ғилай бўлгани учун шундай номланган ҳам дейилади. Уни залолат масиҳи деб ҳам айтилади. Дажжол чиқиб, яҳудларни ўзига эргаштиради ва у сабабли мусулмонларга улкан фитналар ҳосил бўлади. Ўтган ҳар бир пайғамбар борки, умматини ундан огоҳлантирган. Ундан энг кўп огоҳлантирган зот пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламдирлар. Чунки, у зот сўнгги пайғамбар, умматлари охирги ва Дажжолга замонаси энг яқин умматдир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам намознинг охирги ташаҳҳудидан сўнг тўрт нарсадан: жаҳаннам азобидан, қабр азобидан, ҳаёт ва ўлим фитнасидан, масиҳ дажжол фитнасидан паноҳ тилашга буюрганлар.[2] Зеро, унинг фитнаси ғоят улкан ва ёмонлиги ўта қаттиқдир. Сўнгра Ийсо алайҳис-салом осмондан тушиб келиб, Дажжолни (Фаластиндаги) «Луд» дарвозаси олдида ўлдирадилар ва мусулмонларни унинг ёмонлигидан қутқарадилар. Сўнг Ийсо алайҳис-салом Ислом ҳукми билн ҳукм юритадилар, у киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга тобеъ бўладилар. Чунки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан сўнг пайғамбар бўлмайди, у зотнинг шариатлари сўнгги шариатдир.

Сўнг Яъжуж ва Маъжуж деган бир қавм чиқади, улар ҳам жуда катта фитнадир. Аллоҳ таоло айтади: «То Яъжуж ва Маъжуж (тўғони) очилиб, улар ҳар бир тепаликдан оқиб келадиган ва Ҳақ ваъда (яъни қиёмат) яқин бўладиган вақтгача улар (яъни Биз ҳалок қилган кимсалар) қайтмайдилар» (Анбиё 96). Яъжуж ва Маъжуж бир махлуқотнинг номи бўлиб, улар Искандар Зулқарнайн замонида тоғ ортида яшашар, бузғунчиликлари сабабли икки тоғ ўртасига Искандар эритилган темирдан баланд девор-тўғон қуйиб, уларни тўсиб, ажратиб ташлаган эди. Аллоҳ таоло айтади: «Энди улар у (тўсиқ) устига чиқишга ҳам, уни тешиб ўтишга ҳам қодир эмаслар» (Каҳф: 97). Бироқ, Аллоҳ Яъжуж ва Маъжужни чиқади, деб ваъда қилган вақти келганда, у тўсиқни теп-текис қилиб қўяди ва улар чиқиб келиб, оламда қирғинбарот урушлар қилишади. Ҳеч ким уларга бас келолмайди. Сўнг Аллоҳ таоло уларни бир соатда ҳалок қилади.

3. وَنُزُولِ عِيسَى ابِنِ مَرْيَمَ عَلَيْهِ السَّلامُ مِنَ السَّماءِ

200. Ийсо ибн Марям алайҳис-саломнинг осмондан тушишлари ҳам Қиёмат аломатларидан эканига иймон келтирамиз.

У кишининг масиҳ (силовчи) деб номланишларига сабаб шуки, майиб-мажруҳ ва беморларни силасалар Аллоҳ уларга шифо берарди. У кишини ҳидоят масиҳи ҳам дейилади. Охирзамонда осмондан тушишлари мутавотир бўлиб, буни инкор қилган киши кофир бўлади. Аллоҳ таоло айтади: «Албатта (Ийсо Қиёмат) Соати ҳақидаги билим-аломатдир» (Зухруф: 61). Аллоҳ таоло айтади: «Ҳар бир аҳли Китоб ўлими олдидан унга (яъни Ийсога) албатта иймон келтирур. Қиёмат Кунида эса у буларнинг зарарига гувоҳ бўлур» (Нисо: 159). Бу охирзамонда юз беради. Чунки, Ийсо алайҳис-салом тирик ва осмондалар, ўзларига топширилган вазифани тўла-тўкис адо этганларидан сўнг – Дажжол ва тўнғизни қатл қилганларидан, жизяни (яъни ғайридинлар тўлайдиган солиқни) бекор қилганларидан ва Ислом билан ҳукм юритганларидан сўнг вафот этиб, ерга дафн этиладилар.

4. وَنُؤْمِنُ بِطُلُوعِ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِها,

201. Қуёшнинг кунботар тарафдан чиқишига иймон келтирамиз.

Қуёш бўйсундирилган, Аллоҳнинг амри билан ҳаракатланади, машриқдан чиқиб, мағрибга ботади. Замон охирлаб, қиёмат соати келганида Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло унга мағриб томондан чиқишга амр этади ва бу қиёмат қоим бўлгани аломати бўлади. Қуёш ботиш тарафидан чиққач, Аллоҳ таоло тавба қилган одамнинг тавбасини қабул қилмайди. Аллоҳ таоло айтади: «Улар фақат ўлим фаришталари келишини ё Парвардигорингизнинг (бирон азоби) келишини, ёки Парвардигорингизнинг оятларидан — Қиёмат аломатларидан айримлари келишини кутмоқдалар, холос. Парвардигорингизнинг айрим оятлари келадиган кунда эса илгари иймон келтирмаган ёки иймонида яхшилик касб қилмаган бирон жонга (энди келтирган) иймони фойда бермас. Айтинг: «Кутаверинглар! Биз ҳам кутувчилармиз!» (Анъом: 158). У кунда кофир ҳам мусулмон бўлади, лекин Аллоҳ унинг исломини қабул қилмайди, у куни осий тавба қилади, бироқ тавбаси мақбул бўлмайди.

5. وَخُرُوجِ دَابَّةِ الأَرْضِ مِنْ مَوْضِعِها.

202. Доббатул арз (ер жонивори)нинг ўз жойидан чиқишига (иймон келтирамиз).

Аллоҳ таоло айтади: «Қачон (кофирларнинг) устига сўз-азоб тушганида (яъни қиёмат яқинлашиб қолганида), Биз улар учун ердан бир жонивор чиқарурмиз. У уларга одамлар Бизнинг оятларимизга ишонмайдиган бўлиб қолганлари ҳақида сўзлар» (Намл: 82). Бу жонивор чиққач, мўминни ҳам, кофирни ҳам белгили қилиб қўяди, яъни ҳар иккисига ўзига хос таниқли аломат-белги қўяди ва шу белги билан одамлар бир-бирини ажратиб, бири: «Эй мусулмон!» деса, иккинчиси: «Эй кофир!» дейди. Ушбу жонивор ғайриоддий тарзда одамларга гапиради. Унинг қаердан чиқиши ҳақида аниқ маълумот йўқ. Лекин биз унинг Аллоҳ таолонинг Ўзигагина маълум бўлган еридан чиқишига иймон келтирамиз.

6. وَلا نُصَدِّقُ كَاهِناً وَلاَ عَرَّافاً.

203. Фолбинларга, башоратчиларга ишонмаймиз.

Муаллиф юқорида кароматлар ва уларни шайтоний амаллардан ажратиш йўли ҳақида гапириб ўтган, шунингдек, кароматларнинг ҳақлигини, бироқ уларга суяниб қолмаслик кераклигини, қабрга топинувчи хурофотчилар даъво қилганидек авлиёларнинг дуо қилиниш ва мадад сўралишга лойиқ хос мартаба-даражалари бор деб ўйлаб қолмаслик, азиз-авлиёларга боғланиб қолмаслик лозимлигини зикр қилган эдилар.

«Фолбинларга, башоратчиларга ишонмаймиз» деган иборадан каромат бошқа, фолбинлик, сеҳргарлик, кўзбўямачилик, мунажжимлик бутунлай бошқа нарса экани маълум бўлади. Фолбин ва коҳинларнинг ғайриоддий ишлари шайтоний амаллар бўлиб, улар бу ишларни шайтонларга тоат қилиш ва сиғиниш воситасида ўрганганлар ва ўзлаштирганлар. Жоҳил одамлар уларнинг бу ишларини Аллоҳга яқинликлари, яъни валийликлари сабабли юз бераётган кароматлар сифатида қабул қилишади. Бу эса жуда катта хатодир. Аслида, бу уларнинг жин-шайтонларга бўйсунишлари ва ширкда уларга мувофиқ келишлари туфайли шайтонлар ёрдамида амалга ошаётган ишлардир. Сеҳргарлар ўз сеҳрларини фақат жин-шайтонларга бўйсуниш орқалигина амалга ошира оладилар. Сеҳр шайтоннинг амалидан бўлиб, куфрдир. Сеҳргар ва кўзбўямачиларга алданиб қолмаслик, улардан нафратланиш лозим. Чунки, улар Аллоҳ ва Расулининг душманларидир.

Биринчи қисм: Ҳақиқий сеҳр. У сеҳрланган кишининг баданига таъсир кўрсатиб, уни касалликка дучор қилади ё ақлу ҳушидан мосуво қилади ё ўлимига сабаб бўлади. У шайтоний амалдир.

Иккинчи қисм: Хаёлий сеҳр, яъни кўзбўямачилик. Аллоҳ таоло айтади: «(Улар қўлларидаги асо ва ипларини ташлаган эдилар) баногоҳ иплари ва асолари сеҳр қилганлари сабабли (Мусога) юриб кетаётгандек туюлди» (Тоҳа: 66). Улар ўзларини одамларнинг кўзига ғайриоддий ишлар қилаётгандек кўрсатадилар, аслида ундай бўлмайди. Ўзини қилич билан ураётгандек, мих, ойна ёки оловни ютаётгандек, ёниб турган ўт ичига кириб кетаётгандек, устидан автоулов юриб ўтаётгандек, учли михлар устида ётгандек, сочи билан автоуловни тортаётгандек, оддий қоғозларни пулга айлантириб қўяётгандек қилиб кўрсатади, ёки бўлмаса қўнғизни ўртага қўяди-да, уни сеҳр билан қўзичоққа айлантириб қўяди ва ҳоказо. Булар аслида ёлғон, алдов ва кўзбўямачиликдан бошқа нарса бўлмайди. Шунинг учун уларга алданиб қолмаслик, ишонмаслик, имкон қадар уларни фарзандларимиздан ва умуман диёрларимиздан узоқ қилишимиз лозим бўлади.

Коҳин ёки фолбин – ғайбни билиш даъвосидаги кишидир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам хабар беришларича, жин-шайтонлар осмонда фаришталарнинг сўзларига ўғринча қулоқ тутиб, улардан илиб олган гапларини фолбинга етказишади, шундан сўнг фолбин унга юзта ёлғонни аралаштириб одамларга айтади, юзта ёлғон ичидаги ўша битта рост гапи туфайли одамлар унга ишониб қолишади. Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло айтади: «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам,) айтинг: «Мен сизларга жинлар кимларга тушиши ҳақида хабар берайми? Улар барча гуноҳга ботган товламачиларга тушиб, эшитиб олганларини уларга ташларлар. Уларнинг (жинларнинг) кўплари ёлғончилардир» (Шуъаро: 221-223). Жоҳилият пайтида коҳинлар жуда кўп бўлар, ҳар бир қавмнинг ўз коҳини бўлиб, ундан илми ғойиб нарсаларни сўрашар ва унинг гапи билан амал қилишар эди. Ислом келгач, коҳинликни бекор қилди, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам коҳинларга боришни ман қилдилар, «Ким коҳинга борса, қирқ кун намози қабул бўлмайди», дедилар[3].

«Ким фолбин ёки башоратчига бориб, у айтаётган гапларни тасдиқласа, Муҳаммадга нозил қилинган нарсага кофир бўлибди», деганлар[4].

Одамлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан коҳинлар ҳақида сўрашганида: «Бари ботил», деб жавоб берганлар, «Уларга борманглар!» деганлар.

Коҳин ёки фолбин – жин-шайтонлар воситасида ғайбни билишини даъво қилувчи киши, арроф ёки башоратчи – жин-шайтонлар воситасисиз, тахмин ва чама билан ғайбни билишини даъво қилувчи киши бўлиб, юз бераётган баъзи воқеа-ҳодисаларга қараб келажакда шундай-шундай бўлади, деб айтади.

Баъзи уламолар: «Башоратчи ҳам, фолбин ҳам бир, мусулмон киши ҳар иккисини ҳам инкор қилиши ва тасдиқламаслиги лозим. Улар Аллоҳнинг дўстлари эмас, шайтоннинг дўстлари» деганлар. Бу ҳақда кенгроқ маълумотга эга бўлишни истаган киши шайхулисломнинг «Фурқон» китобига мурожаат қилиши мумкин.

Мунажжим эса фалакдаги юлдузларнинг ҳолатига қараб, келажакдан хабар берадиган кишидир. Яъни, фалон юлдуз кўринса, фалон иш бўлади, фалон юлдуз ботиб кетган бўлса, фалон нарса содир бўлади, фалон буржда бахтсизлик ёки бахт бўлади, деган каби ёлғон-яшиқ гапларни гапиришади. Шайхулислом мунажжимликни «ердаги ҳодисаларни фалакдаги ҳолатларга нисбатлаш» деб таъриф беради. Бу ҳам жоҳилият ишларидандир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Умматим ичида жоҳилият ишларидан тўрт нарса борки, уни тарк қилишмайди: насабларни камситиш, ҳасаб-оқсуяклик билан мақтаниш, ўликка дод-фарёд солиб йиғлаш, юлдузларга қараб ёмғир ёғишини кутиш».[5]

Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло айтади: «Мен юлдузларнинг ботар жойларига қасам ичурманки, — ҳолбуки бу (қасам) агар билсангизлар шак-шубҳасиз улуғ-катта қасамдир — албатта у (Қуръон сеҳр ёки уйдирма эмас, балки) асралган Китобдаги (Лавҳул-Маҳфуздаги) Улуғ Қуръондир! Уни фақат таҳоратли — пок кишиларгина ушларлар. (У) барча оламлар Парвардигори томонидан нозил қилингандир. Бас, сизлар мана шу Сўз — Қуръонга бепарволик қилурмисизлар?! Ва сизлар ёлғон санашни ўзларингизнинг ризқ-насибаларингиз қилиб олурсизларми?!» (Воқеа: 75-82). Яъни, ўзларингизга ҳосил бўлаётган ризқни юлдузларга ва фалакдаги ҳодисаларга нисбат берасизларми?! Бу жоҳилият эътиқодидандир. Юлдузлар Аллоҳ яратган мавжудотлардан бир тури бўлиб, Аллоҳ таоло уларни яратиши остида учта ҳикмат зоҳир бўлади:

Иккинчиси: Улар шайтонларга отилажак тошлардир;

Учинчиси: Улар зулматли тунларда денгиз ва қуруқликларда уларга қараб йўл топиладиган ёлчи юлдузлардир.

Ким шундан бошқа нарсани эътиқод қилса, унинг эътиқоди тўғри эмас. Юлдузлар борлиқдаги воқеа-ҳодисаларга таъсир кўрсатади, деб эътиқод қилган кишининг иймони ботил бўлади.

Қуръонни тафаккур билан ўқисангиз, Аллоҳ таоло юлдузларнинг учта фойдасини айтганини кўрасиз. Ерда юз берувчи ҳодисаларга эса юлдузларнинг ҳеч қандай таъсири бўлмайди. «Фалон ҳодисалар фалон юлдузлар таъсиридан» деган гаплар мунажжимларнинг тўқима ва ёлғонларидан бошқа нарса эмас. Аллоҳ таоло: «(Барча) юлдуз — сайёралар ҳам Унинг амрига бўйсундирилгандир. Албатта, бу нарсада ақл юргизадиган қавм учун оят-ибратлар бордир» дейди (Наҳл: 12).

7. وَلاَ مَنْ يَدَّعِي شَيْئاً يُخَالِفُ الْكِتابَ وَالسُّنَّةَ وَإِجْماعَ الأُمَّةِ.

204. Қуръон, Суннат ва мусулмонлар ижмосига зид нарсаларни даъво қилган бирон кимсага ишонмаймиз.

Чунки, булар биз суянадиган асосий далиллардир. Буларга мухолиф бўлган ҳар қандай нарса, хоҳ сўз, хоҳ амал, хоҳ эътиқод бўлсин, ботил саналади.

8. وَنَرَى الْجَماعَةَ حَقاًّ وَصَواباً، وَالْفرْقَةَ زَيْغاً وَعَذاباً.

205. Жамоатни ҳақ ва тўғрилик деб, тафриқа-бўлинишни эса хато ва азоб деб биламиз!

Биз – яъни, аҳли сунна вал-жамоа бирлашишни ҳақ, бўлинишни эса азоб, деб эътиқод қиламиз. Умматнинг ҳақ устида бирлашиши раҳмат, фирқаларга бўлинишлари азобдир. Демак, бирлашиш ва бўлинмаслик вожибдир. Аллоҳ таоло айтади: «Ва барчангиз Аллоҳнинг арқонига (Қуръонга) боғланингиз ва бўлинмангиз!» (Оли Имрон: 103). Аллоҳнинг арқони Қуръон ва Исломдир. Уммат Қуръон ва Суннат асосида бирлашиши лозим. Аллоҳ таоло бўлинишдан қайтарди ва Аллоҳнинг арқони – Қуръон асосида бирлашишга буюрди. Ҳар турли фирқалар ва ҳизбларга бўлиниш жоиз эмас, чунки тафриқа-келишмовчиликлар шундан келиб чиқади.

Аллоҳ таоло Ўзининг Китоби асосида бирлашишга, фикр ва қалбларнинг тарқоқлигини улоқтиришга буюрди. Мусулмонлар дунёнинг турли қитъаларида тарқалган бўлишларига, бир-бирларидан ҳар қанча узоқ диёрларда яшаган бўлишларига қарамай, улар ҳақ устида бирлаша оладилар, қалблари бир, бир-бирларини яхши кўрадилар. Ботил аҳли гарчи бир жойда, ёнма-ён яшаса ҳам, қалблари бир-биридан узоқдир.

Аллоҳ таоло айтади: «(Оғизларидаги сўзларидан) уларни бир деб ҳисоблайсиз-у, (аммо) диллари хилма-хилдир» (Ҳашр: 14).

«Аниқ ҳужжатлар келганидан кейин бўлиниб кетган ва бир-бирлари билан ихтилоф қилиб, талашиб-тортишган кимсалар каби бўлмангиз! Ана ундайлар учун улуғ азоб бордир» (Оли Имрон: 105).

«Мушриклардан бўлманглар! Улар (яъни мушриклар) динларини бўлиб, фирқа-фирқа бўлиб олгандирлар. Ҳар бир фирқа ўз олдиларидаги нарса билан хурсанддирлар» (Рум: 31, 32).

«Динни барпо қилинглар ва унда фирқа-фирқа бўлиб бўлинманглар!» (Шуро: 13).

Мусулмонлар ақидаларида ҳам, ибодатларида ҳам, жамоатларида ҳам, мусулмон раҳбарга итоатларида ҳам бир бўлинмас уммат, бир жону бир тан бўлишлари, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганларидек, бир-бирини тутиб турган бино мисол бўлишлари лозим. Бу мусулмонлар учун раҳмат бўлади, уларнинг қонлари тўкилишдан сақланади, қалбларида бир-бирига муҳаббат пайдо бўлади, жамиятларининг хавфсизлиги ҳам кафолатланган бўлади. Иттифоқликлари ортидан ризқлари ҳам мўл-кўл бўлади. Бўлиниб, бир-бирларига нафрат қилишса, ўзаро қирпичоқ бўлишса, устларига душманлар ҳукмрон бўлишига ва ўртада қонлар тўкишига сабаб бўладилар.

Биринчи қисм: Ақидадаги ихтилоф. Бу асло жоиз эмас. Чунки, ақидада парчаланиш ўзаро нафрат ва адоват келтириб чиқаради ва бирдамликка путур етказади. Мусулмонлар ягона ақидада – «Ла илаҳа иллаллоҳ»га сўзда ҳам, амалда ҳам, эътиқодда ҳам жипслашишлари лозим. Ақидада ижтиҳодга ва фикрлар хилма-хиллигига ўрин йўқ. Шундай экан, унда ихтилоф қилишга ўрин йўқ. Ақида ижтиҳодлар ва фикрлардан эмас, Китобу Суннатдан олинади. Ақидада бўлиниш худди жаҳмия, муътазила, ашъария ва бошқа адашган фирқалардан содир бўлгани каби ўзаро адоват, нафрат ва жанжалга сабаб бўлади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Бу уммат етмиш уч фирқага бўлинади. Уларнинг ҳаммаси дўзахда, фақат бир фирқа (дўзахдан нажот топади)», дедилар. Саҳобалар: «У (нажот топувчи фирқа) кимлар, ё Расулуллоҳ?» деб сўраганларида: «Мен ва асҳобларим тутган йўлда бўлганлар» деб жавоб бердилар.[6] Демак, одамларни фақат Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ва асҳоблари нимага амал қилган бўлсалар, ўша нарсагина бирлаштириши мумкин экан.

Иккинчи қисм: Фиқҳий ижтиҳоддаги ихтилоф. Бу ихтилоф адоват келтириб чиқармайди, чунки у далилларга одамларнинг билим ва тушунчаларидан келиб чиқиб ёндошишлари оқибатида юзага келади. Уламолар истинбот (далиллардан ҳукмлар олиш) қувватида, шунингдек илмнинг оз-кўплигида бир-бирларидан фарқли бўлганлари боис бу соҳада ихтилофлар бўлиб туради.

Муайян бир раъй-фикрга таассуб бўлмаган ҳолда бу ихтилоф адоватга олиб келмайди. Саҳобалар ҳам фиқҳий масалаларда ихтилоф қилишар, бироқ бу улар ўртасида адоватни пайдо қилмас, балки ўзаро биродар бўлиб қолаверишар эди. Салафи солиҳ ва тўрт мазҳаб имомлари ҳам ихтилоф қилишган, улар ўртасида ҳам адоват бўлмаган, бир-бирларига юксак эҳтиромлари сақланиб қолган эди. Уларнинг шогирдлари ҳақида ҳам гап шу. Энди кимда-ким бировнинг раъйига таассуб билан ёндошса, шу нарса адоватга сабаб бўлади. Мусулмон киши Китобу Суннатдан бўлган далилга мувофиқ келадиган сўзларни олиши лозим.

Аллоҳ таоло айтади: «Бордию бирон нарса ҳақида талашиб қолсангиз,— агар ҳақиқатан Аллоҳга ва охират кунига ишонсангиз — у нарсани Аллоҳга ва пайғамбарига қайтарингиз! Мана шу яхшироқ ва чиройлироқ ечимдир» (Нисо: 59).

Яна айтади: «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам, мўминларга айтинг): «Сизлар (бу ҳаёти дунёда кофирлар билан) ихтилоф қилган ҳар бир нарсанинг ҳукми (Қиёмат Кунида) Аллоҳга (қайтарилур ва У зот ким ҳақ, ким ноҳақ эканлигини ажратиб берур)» (Шуро: 10).

Демак, ихтилофли ўринларда Китоб ва Суннатга мурожаат қилинади, далили кучли бўлган фикрни олинади.

9. وَدِينُ اللهِ فِي الأَرْضِ وَالسَّماءِ واحِدٌ، وَهُوَ دِينُ الإِسْلامِ

206. Ерда ҳам, осмонда ҳам Аллоҳнинг дини ёлғиз Исломдир.

Ислом – ягона ва шериксиз Аллоҳнинг Ўзига ибодат қилишдир. Ислом – осмондаги фаришталарнинг ва ердаги инсу жиннинг асил динидир. Унинг умумий маъноси – Аллоҳнинг тавҳидига иқрор бўлиш, Унга тоат билан бўйинсуниш ва ширкдан халос бўлишдир. Ислом – жамики ўтган пайғамбарларнинг динидир. Барча пайғамбарлар қавмларини шунга чақирганлар ва шу нарсада пайғамбарларга эргашган кишилар ҳаммаси қайси замон ва қайси маконда бўлишларидан қатъий назар, муслим, яъни Аллоҳнинг тавҳидига таслим бўлувчи ва Унга тоат билан бўйсинувчи, деб ҳисобланади. Барча пайғамбарларнинг динлари битта, шариатлари эса ўз замоналари кишиларининг ҳожатларидан келиб чиқиб, турлича бўлган. Ҳадисда айтилганидек: «Пайғамбарлар оталари бир, оналари бошқа ака-укалардир, уларнинг динлари бирдир»[7]. Аллоҳ таоло: «Сизлардан ҳар бир (уммат) учун (алоҳида) шариат ва йўл қилиб қўйдик» (Моида: 48), деган. Демак, Аллоҳ таоло ҳар бир пайғамбарга ўз қавмига муносиб, уларнинг манфаатлари учун салоҳиятли бўлган шариат қилиб берар, ундан кейинги уммат учун унинг эҳтиёжларига жавоб бермайдиган қонун-қоидаларни мансух (бекор) қилар эди. Қай бир киши бир пайғамбарнинг дини мансух бўлишидан олдин ўша динда бўлган бўлса, у муслим ҳисобланади ва ўша пайғамбарнинг шариатига мувофиқ қилган ибодати дуруст саналади. Дин то Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг пайғамбарликларигача мана шу тарзда давом этиб келди. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам пайғамбар қилингач, аввалги динларнинг барчаси бекор қилинди ва фақат у зотнинг динлари ягона мўътабар дин бўлиб қолди. Энди ўтган динлардан бирон динда қолавериш ҳеч кимга жоиз бўлмай қолди. Чунки, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг рисолатлари ва динлари барча махлуқотларга ва барча замону маконларга ом ва шомил қилинди.

10. قالَ اللهُ تَعالَى: )إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللهِ الإِسْلامُ( )آل عمران:19 ( وقالَ تَعالَى )وَرَضِيْتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِيناً( )المائدة: 3 (

207. Аллоҳ Таоло марҳамат қилади: «Аллоҳ наздида (ягона мақбул) дин Исломдир» (Оли Имрон: 19), «Сизлар учун Исломни дин деб рози бўлдим» (Моида: 3).

Демак, Ислом – Аллоҳ таоло Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам пайғамбар қилинишларидан тортиб то қиёмат барча бандаларига танлаган ва ихтиёр қилган ягона дин бўлиб қолди.

11. وَهُوَ بَيْنَ الْغُلُوِّ وَالتَّقْصِيرِ

208. Ислом дини ғулув (чуқур кетиш) билан қосирлик (сусткашлик қилиш) ўртасидадир.

Ислом – ғулув, яъни ҳаддан ошиш, чуқур кетиш билан қосирлик, яъни бепарволик ва сусткашлик қилиш ўртасида. У ўртача дин бўлиб, унда ўта қаттиқлик ва инжиқлик ҳам, ҳамма нарсага ўта бепарво ва суст қараш ҳам йўқдир. Чунки, ҳар икки тараф ҳам айб ва нуқсонли, яхшилик эса бу иккисининг ўртасидадир. Шунинг учун Аллоҳ таоло айтади: «Айтинг: Эй аҳли китоб, динингизда нотўғри томонга тажовуз қилманг» (Моида: 77).

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Мутанаттиълар (яъни дин ишида ўта қаттиқ йўлни тутувчилар) ҳалок бўлсин»[8] деб уч марта айтганлар.

Уч киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг хонадонига келиб, пайғамбаримизнинг ибодатлари ҳақида сўраганларида уларга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ибодатларини айтиб берилгач, гўёки улар зикр қилинган амалларни кам санагандек бўлдилар ва: «Биз қаерда-ю, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам қаердалар? У зотнинг аввалги-ю, охирги гуноҳлари кечирилган бўлса?», дедилар. Улардан бири: «Мен кечалари доимо намоз ўқийман», деди. Иккинчиси: «Мен кундузлари доимо рўзадор бўлиб, оғзимни очмайман», деди. Учинчиси эса: «Мен аёллардан узлат қиламан ва ҳеч ҳам уйланмайман», деди. (Бу гаплардан хабар топгач) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларнинг олдиларига келдилар ва: «Шундай-шундай гапларни айтганлар сизларми?! Аллоҳ номига онт ичиб айтаманки, албатта мен сизлардан кўра Аллоҳдан қўрқувчироқ ва тақволироғингизман! Лекин, мен рўза ҳам тутаман, оғзим очиқ ҳам бўлади. Намоз ҳам ўқийман, ухлайман ҳам ва аёлларга уйланаман. Бас, ким менинг суннатимдан юз ўгирса, у мендан эмас», дедилар[9]. Чунки, бу Аллоҳ буюрмаган ўта қаттиқ йўлни ушлаш бўлур эди. Аллоҳ таоло: «Эй мўминлар, Аллоҳ Сизлар учун ҳалол қилиб қўйган покиза нарсаларни ҳаром қилиб олманглар» (Моида: 87) деб буюргач, оят давомида: «ва (Аллоҳ белгилаган чегарадан) тажовуз қилманглар!» (Моида: 87), дейди. Яъни оят ҳар икки тарафдан қайтаришни ўз ичига олган, саҳиҳ дин эса ўртададир.

Ислом дини ақидада таътил билан ташбеҳ ўртасида. Яъни Аллоҳнинг исм ва сифатларини таътил қилиш (йўққа чиқариш) билан уларни махлуқотлар сифатларига ташбеҳ қилиш (ўхшатиш) ўртасидадир. Муъаттила (яъни таътил қилувчилар) Аллоҳни поклашда ғулув кетиб қолишган ва (Аллоҳнинг исм ва сифатлари бор десак, уни махлуқларга ўхшатган бўлиб қоламиз, деб) У зотнинг исм ва сифатларни рад қилишган. Мушаббиҳа (ташбеҳ қилувчилар) эса исм ва сифатларни исботлашда ғулув кетиб қолишган ва Аллоҳ таолонинг сифатларини махлуқларнинг сифатларига ўхшатиб қўйишган. Тўғри ақида эса бу иккисининг ўртасида. Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло айтади: «Бирон нарса У зотга ўхшаш эмасдир» (Шуро: 11). Бу – мушаббиҳага раддиядир. Оят давомидаги «У эшитувчи ва кўрувчидир» (Шуро: 11) ибораси эса муъаттилага раддиядир.

Биз аҳли сунна вал-жамоа эса Аллоҳ таолонинг Ўзи ёки пайғамбари У зотга исботлаган барча исму сифатларни исботлаймиз, уларни йўққа ҳам чиқармаймиз, рад ҳам қилмаймиз, махлуқотлардан биронтасининг сифатларига ўхшатмаймиз ҳам. Балки «Аллоҳ таолонинг исм ва сифатлари Унинг Ўзигагина лойиқ ва муносиб бўлган сифатлардир. Гарчи мазкур сифатлардан баъзилари инсонларда ҳам бор бўлса-да, уларнинг кайфияти турличадир, зотан сифат Ўз эгасига тобеъдир» деймиз.

210. У жабрия билан қадария эътиқоди ўртасидадир.

Аҳли сунна вал-жамоа мазҳабига кўра, Ислом жабрия ва қадария эътиқодлари ўртасида. Жабриялар қадарни исботлашда ғулув кетишиб, ҳатто бандадан ихтиёрни бутунлай олиб ташлашади, «Бандада ҳеч қандай ихтиёр йўқ, унинг барча феъл-ишлари мажбурий равишда амалга ошади, у қадар измидаги бир асбоб холос, намози, рўзаси ва бошқа барча амаллари унинг ихтиёрисиз содир бўлади, у асбоб-ускуна мисол беихтиёр ҳаракатда давом этади» дейишади. Қадариялар эса банданинг инон-ихтиёрини исботлашда ғулув кетишиб, қадарни бутунлай рад қилишади, банданинг амаллари унинг тўла ихтиёри билан амалга ошишини, унинг амаллари Аллоҳнинг хоҳиш-иродасидан хориж эканини даъво қилишади, банданинг мустақил хоҳиш-иродаси бор, у ўз феълларини ўзи яратади, бунга Аллоҳ аралашмайди, дейишади. Ҳар икки эътиқод ботил ва нотўғридир.

Аҳли сунна вал-жамоа бу масалада ўрта йўлни ушлайди. Улар эътиқодича, банданинг ихтиёри ва хоҳиш-иродаси бор, у ўз ихтиёри билан амал қилади, лекин у Аллоҳнинг қазо ва қадаридан ташқарига чиқолмайди, унинг феълларини Аллоҳ яратади, у эса уларни амалга оширади, маъсиятларни ҳам, тоатларни ҳам унинг ўзи амалга оширади, тақдир қилувчи эса Аллоҳдир, шу боис у ўз гуноҳларига жазо олади, тоатлари учун мукофотланади, агар тоату маъсиятларини ихтиёрсиз қилганида эди, савобга ҳам, жазога ҳам эришмаган бўларди, мажнун ва гўдак бола, шунингдек мажбурланган одам жазога тортилмагани каби.

211. У (Аллоҳнинг макридан) хотиржамлик билан (раҳматидан) умидсизланиш ўртасидадир.

Аҳли сунна вал-жамоа Аллоҳнинг макри ва азобидан хотиржамлик билан Унинг раҳматидан умидсизланиш ўртасида. Улар Аллоҳнинг раҳматини умид қиладилар, Унинг азобидан, фитнаю синовларга дучор этишидан хотиржам бўлмайдилар. Улар хавф ва ражо – яъни қўрқув ва умидворлик ўртасини жамлайдилар. Зотан, пайғамбарлар ҳам мана шундай ҳолат устида бўлганлар: «Дарҳақиқат улар (яъни мазкур пайғамбарлар) яхши ишларни қилишга шошар ва Бизга рағбат ва қўрқув билан дуо-илтижо қилар эдилар. Улар Бизга таъзим-итоат қилувчи эдилар» (Анбиё: 90). Улар Аллоҳнинг элчилари эди, Аллоҳдан қўрқувлари Унинг раҳматидан умидсизланишга олиб келмади.

Аллоҳ таоло айтади: «Аллоҳнинг раҳматидан фақат кофир қавмгина ноумид бўлур» (Юсуф: 87).

«Парвардигорининг фазлу раҳматидан фақат гумроҳ кимсаларгина ноумид бўлурлар» (Ҳижр: 56).

Аллоҳнинг раҳматидан умидворлик уларни Унинг макридан хотиржам бўлиб қолишга ҳам олиб келмади. Аллоҳ таоло айтади: «Улар Аллоҳнинг «макри»дан хотиржам бўлиб қолдиларми? Бас, Аллоҳнинг «макри»дан фақат зиён кўрувчи қавмгина хотиржам бўлур» (Аъроф: 99).

Пайғамбарлар отаси бўлмиш Иброҳим алайҳис-салом Аллоҳга ёлвориб: «Мени ва болаларимни бутларга бандалик қилишдан йироқ қилгин» (Иброҳим: 35), деди, хотиржамликка берилмади, фитнага дучор этилишдан қўрқди, чунки у ҳам бир инсон эди.

Ҳеч ким «Мен солиҳ одамман» деб хотиржамликка берилиб қолмаслиги, доим хавфда туриши, шу билан бирга Аллоҳнинг раҳматидан умидсиз ҳам бўлмаслиги керак. Аллоҳ таоло айтади: «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), Менинг (турли гуноҳ-маъсиятлар қилиш билан) ўз жонларига жиноят қилган бандаларимга айтинг: «Аллоҳнинг раҳмат-марҳаматидан ноумид бўлмангиз! Албатта Аллоҳ (Ўзи хоҳлаган бандаларининг) барча гунохларини мағфират қилур. Албатта Унинг Ўзигина мағфиратли, меҳрибондир. Сизларга азоб келиб, сўнгра ёрдам берилмай қолишидан илгари (яъни Аллоҳнинг бирон бало-қазосига дучор бўлмай туриб), Парвардигорларингизга қайтинглар – Унга бўйсунинглар!» (Зумар: 53, 54).

Демак, инсон раҳмат сабабларини қилиши – тавба қилиши ва Аллоҳга тўла бўйсуниши лозим. Шундагина Аллоҳнинг раҳматига эришади. Аллоҳнинг раҳмати муҳсинларга яқиндир, муҳсинлик раҳматга сабабдир.

Аҳли сунна вал-жамоанинг мазҳаби шудир. У муржиалар билан хаворижлар ўртасидадир.

Муржиалар гуноҳларнинг иймонга таъсири йўқ, инсон қалби билан мўмин бўлса, қилган гуноҳлари иймонига ҳеч қандай зарар етказмайди, дейишади ва Аллоҳнинг макридан хотиржамлика берилишади, улар фикрича, амаллар иймон ҳақиқатига дохил эмас, киши ҳеч қандай амал қилмаса ҳам жаннатга кираверади. Мана шу мазҳаб сабабли дунё фасодга юз тутди, шу сабабли одамлар диндан чиқиб кетиб қолишди, «модомики, жаннатга киришимиз аниқ экан, амал қилишимизга ҳожат йўқ», деб, истаган ишларини қиладиган бўлишди.

Хаворижлар эса ширкдан паст бўлган гуноҳи кабиралар сабабли кишини кофирга чиқаришади, Аллоҳ Ўзига осий бўлган кишиларга ваъда қилган ваъидини (яъни азоб ҳақида айтилган огоҳлантиришни) албатта ижро қилади, дейишади. Бунинг маъноси – ким ширкдан паст бўлган гуноҳи кабира устида ўлса, у одам дўзахда абадул-абад қолади, демакдир.

Тўғри, Аллоҳ таоло осийларни азоб билан огоҳлантирган, бироқ У: «Аллоҳ Ўзига ширк келтирилишини кечирмайди ва ширкдан бўлак гуноҳларни истаган бандасидан кечиради» (Нисо: 48, 116), деб ҳам айтган. Демак, осийлар Аллоҳнинг хоҳишига ҳавола қилинадилар, истаса азоблайди, истаса кечиради. Аҳли сунна вал-жамоанинг бу масаладаги фикри шу ва бу ўрта йўлдир.

Энг тўғри сўз – умидворлик ва хотиржамликка берилиш билан қўрқув ва умидсизлик ўртасини тутган аҳли сунна вал-жамоанинг сўзидир. Шунинг учун улар: «Қўрқув ва умидворлик инсонга нисбатан қушнинг икки қаноти ўрнидадир. Бир қаноти ишламай қолса қуш учолмай қулаб тушгани каби, қўрқув ва умидсизликдан бирига халал етса, инсон тўғри йўлдан тойилади», дейишади.

15. فَهذا دِينُنا واعْتِقادُنا ظاهِراً وباطِناً, ونَحْنُ بِرَاءٌ إِلَى اللهِ مِنْ كُلِّ مَنْ خالَفَ الَّذِي ذَكَرْناهُ وَبَيَّنّاهُ.

212. Ана шу нарсалар бизнинг динимиз ва ошкору махфий эътиқодимиздир. Ушбу эътиқодга мухолиф бўлган ҳар қандай кимсадан поклигимизни Аллоҳга эълон қиламиз.

Яъни, ушбу ақидада биз бошидан охиригача айтиб ўтган гаплар биз мусулмонларнинг динимиздир. Бунга мухолиф бўлган кишилардан биз покмиз. Чунки, шугина энг тўғри ақида, бундан бошқа ҳар қандай ақида нотўғри ва ботилдир.

16. وَنَسْأَلُ اللهَ تعالَى أَنْ يُثَبِّتَنا عَلَى الإِيمانِ، وَيَخْتِمَ لَنا بِهِ

213. Аллоҳ Таолодан бизни иймонда собит қилишини ва ҳаётимизни фақат мўмин бўлган ҳолимизда хотималашини сўраймиз.

Бу Аллоҳ таолога нисбатан одоб намунасидир. Муаллиф аҳли сунна вал-жамоа ақидасини баён қилиб ўтгач, унда собитқадам қилишини Аллоҳ таолодан сўрамоқдалар. Зеро, инсонга ақидани ўқиб-ўрганишининг ўзи кифоя қилмайди, олим ҳам адашиши, тойилиши мумкин. Шунинг учун ҳеч ким илмига мағрур бўлмаслиги, фитналардан хотиржам бўлиб қолмаслиги лозим бўлади. Чунки, унинг илми Иброҳим алайҳис-саломнинг илмича борми?! Ўшандай зот ҳам: «Мени ва болаларимни бутларга ибодат қилишдан йироқ қилгин. Парвардигорим, у бутлар кўпдан-кўп одамларни йўлдан оздирдилар» (Иброҳим: 35, 36) деб дуо қилган.

Инсон доим Аллоҳдан офият ва динда саломатликни сўрамоғи лозим. Қанча-қанча олимлар борки, тойилиб, диндан чиқиб кетишган. Амаллар хотималарига қараб баҳоланади.

17. ويَعْصِمَنا مِنَ الأَهْواءِ الْمُخْتَلِفَةِ، وَالآراءِ الْمُتَفَرِّقَةِ، وَالْمَذاهِبِ الرَّدِيَّةِ, مِثْلَ الْمُشَبِّهَةِ, وَالْمُعْتَزِلَةِ، وَ الْجَهْمِيَّةِ, وَالْجَبْريَّةِ, وَالْقَدَريَّةِ, وَغَيْرِهِمْ، مِنَ الَّذِينَ خالَفُوا السُّنّةَ وَالْجَماعةَ، وَحالَفُوا الضَّلالَةَ

214. Суннат ва жамоатга қарши чиқиб залолатга юз тутган мушаббиҳа, муътазила, жаҳмия, жабрия, қадария каби ҳар хил фирқаларнинг турли ҳавойи йўлларидан, тарқоқ фикрларидан ва ботил мазҳабларидан Ўз фазли билан сақлашини сўраймиз.

Одамларни асосан нафси-ҳаволар йўлдан оздиради. Аллоҳ таоло айтади:

«Аллоҳ томонидан ҳидоятланмаган ҳолда ўз ҳавои нафсига эргашган кимсадан ҳам йўлдан озганроқ ким бор?!» (Қасас: 50).

«Ҳавойи нафсини ўзига «илоҳ» қилиб олган ва Аллоҳ уни билган ҳолида йўлдан оздириб, қулоқ ва дилини муҳрлаб, кўз олдига парда тортиб қўйган кимсани кўрганмисиз? Бас, уни Аллоҳ (йўлдан оздиргани)дан сўнг ким ҳидоят қила олур?! Ахир эслатма-ибрат олмайсизларми?!» (Жосия: 23).

Инсон нафси ҳавосига эргашишдан саломат қилишини ва хоҳиш-ҳавосига зид бўлса-да ҳаққа йўллашини Аллоҳ таолодан сўрамоғи лозим. Аллоҳ таоло яҳудлар ҳақида айтади: «Ҳар қачон бир Пайғамбар сизларга ёқмайдиган нарса (оятлар) билан келса, бировини ёлғончи деб, бировини ўлдираверасизларми?!» (Бақара: 87).

Ботил мазҳаблардан мурод – Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам хабар берган фирқа-тоифалардир: «Бу уммат етмиш уч фирқага бўлинади. Уларнинг ҳаммаси дўзахда, фақат бир фирқа (дўзахдан нажот топади)», дедилар. Саҳобалар: «У (нажот топувчи фирқа) кимлар, ё Расулуллоҳ?» деб сўраганларида: «Мен ва асҳобларим тутган йўлда бўлганлар» деб жавоб бердилар.[10] Мазкур фирқаларнинг ҳаммаси дўзахда бўлишига сабаб - улар ҳақдан тойилиб кетганлар, фақат битта фирқа, яъни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ва асҳоблари йўлини тутган кишилар дўзахдан нажот топувчи фирқадирлар. Шунинг учун ҳам уларни «нажот топувчи фирқа» деб аталади.

Мушаббиҳалар – Аллоҳнинг сифатларини махлуқлар сифатига ўхшатувчилардир.

Муътазилалар – Аллоҳни поклаш даъвоси билан ғулув кетиб қолишган, Унинг сифатларини йўққа чиқарган ва рад қилган тоифадир. Улар Восил ибн Ато ва Амр ибн Убайднинг тобеъларидир. Бу иккиси аслида Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳнинг шогирдларидан бўлиб, у кишининг дарс ҳалқаларида иштирок этишарди. Ҳасан Басрийдан гуноҳи кабира соҳиби ҳақида сўралганда у киши Китобу Суннатга мувофиқ жавоб бериб: «У Аллоҳнинг хоҳишига ҳавола қилинади, гуноҳи кабира сабабли кишини кофир саналмайди, балки уни иймони ноқис дейилади», деганларида Восил у кишининг бу гапларини инкор қилиб: «Йўқ, у икки манзил ўртасидаги бир манзилда бўлади, кофир ҳам, мусулмон ҳам бўлмайди», деб мана шу ботил мазҳабни ихтиро қилди. Ҳасан Басрийнинг мажлисидан четланиб, атрофига ўз жинсидан бўлган одамларни тўплади ва алоҳида жамоа ташкил қилди. Шу боис бу жамоа муътазила (четланувчилар) деб аталди.

Жабрия ва Жаҳмиялар – Жаҳм ибн Сафвон ат-Термизийнинг[11] тобеълари бўлиб, Жаҳм устози Жаъд ибн Дирҳамнинг[12] йўлини ривожлантирган эди. Жаъд эса уни яҳудий Толутдан, Толут эса Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга сеҳр қилган Лабид ибн Аъсамдан олган эди. Бу мазҳаб Қуръонни махлуқ дейиш билан машҳур бўлган. Уларнинг яна бир машҳур сўзлари – жабр, яъни инсон барча ишларида мажбур ва ихтиёрсиз эканлиги ҳақидаги сўздир. Улар Жаҳмга нисбат берилиб жаҳмиялар дейилади. Жаҳм бу эътиқодни Бани Умайя давлатининг охирги даврларида чиққан ва Холид ибн Абдуллоҳ ал-Қасрий томонидан қатл қилинган Жаъд номли кимсадан қабул қилган. Холид қурбон ҳайити намозида хутба қилиб: «Эй одамлар, қурбонлик қилинглар, Аллоҳ қурбонлигингизни қабул қилсин. Мен Жаъд ибн Дирҳамни қурбонлик қиламан, чунки у Аллоҳ таоло Мусо билан гаплашмаган, Иброҳимни Ўзига халил қилмаган, деб даъво қилмоқда», деди. Сўнг минбардан тушиб, уни бўғизлади. Чунки, у зиндиқ бўлган ва шу туфайли қатл қилиниши вожиб бўлган эди. Аҳли сунна вал-жамоа бу иши учун Холиддан миннатдор бўлди.

Жаҳм унинг мазҳабини ривожлантирди, шунинг учун бу мазҳаб унга нисбатланиб «жаҳмия» деб аталди. У жабр ва жаҳмияликни жамлаган эди.

«Одамларни очиқдан-очиқ дўзахга чақираётган, исми жаҳаннам сўзидан олинган шайтондан ажабланаман».

Қадариялар – муътазила тоифасидан бўлиб, улар иш-амаллар банданинг мутлақ иродаси ва истак-хоҳиши самарасидир, уларга Аллоҳ аралашмайди, банда ўз феълини ўзи яратади, дейишади. Бу тоифа банданинг қудратини исбот қилишда ғулув кетди. Уларнинг бу гапларидан, Аллоҳ таоло ожиз, яратиш ва пайдо қилишда бошқалар Унга шерик бўлади, деган гап келиб чиқади. Бу эса айни мажусийларнинг сўзидир. Шунинг учун муътазилалар «бу умматнинг мажусийлари» деб ном олишган.[13] Мажусийлар: «Борлиқнинг иккита яратувчиси бор, бири яхшиликларни яратувчиси, иккинчиси ёмонликларни яратувчиси» дейишади. Муътазилалар уларга қўшимча қилиб: «Ҳар ким ўзининг феълини ўзи яратади» дейишди ва бу билан Аллоҳ таоло билан бирга кўплаб яратувчиларни исбот қилишди.

18. وَنَحْنُ مِنْهُمْ بِراءٌ، وهُم عِنْدَنا ضُلاَّلٌ وأرْدِياء, وبِاللهِ الْعِصمةُ والتَّوفِيقُ.

215. Биз улардан покмиз, бизнинг наздимизда улар адашганлар ва ёмонлардир. Фақат Аллоҳгина (гуноҳу залолатдан) асрайди ва тавфиқ беради.

Биз улардан покмиз, уларни Аллоҳ учун ёмон кўрамиз ва душман тутамиз. Чунки, улар залолат ва ботил аҳлидир. Улардан юз ўгириш ва уларни ёмон кўриш, уларнинг ботил гапларига раддия бериш вожибдир.

Биз «Бу фирқаларнинг ҳаммаси Исломда, шундай бўлгач уларнинг хатоларидан кўз юмиш лозим, сўз эркинлиги, фикр эркинлигига йўл бериш керак» дейдиган одамлардан ҳам покмиз. Бу хато ва уммат учун хатарли йўлдир. Сўз ва фикр эркинлиги Китобу Суннатга ва умматнинг салафлари эътиқод қилган нарсалар доирасига чекланиши лозим. Мухолиф фирқаларнинг ҳаммаси дўзахда, фақат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ва асҳобларининг йўлини тутган фирқагина ундан нажот топади.

Инсон хатодан холи эмас. Гуноҳдан сақлаш ҳам, тавфиқ ҳам, куч-қудрат ҳам Аллоҳнинг қўлида. Инсонда ўзининг нажот топишига бирон кафолат йўқ. Фақат Аллоҳдан умид қилади ва қўрқади.

Шу билан аҳли сунна вал-жамоа эътиқоди ҳақидаги муҳим сўзларни ўз ичига олган ушбу рисола ниҳоясига етди. Аллоҳ таолодан уни барчамизга манфаатли қилишини, муаллифига мўл-кўл ажру савоблар ато этишини сўраймиз. Аллоҳ таоло у кишини ва бошқа барча имомларни чиройли мукофотлар билан мукофотласин.

Пайғамбаримизга, у зотнинг аҳли ва асҳобига Аллоҳнинг саловоту саломлари бўлсин.

[1] Бухорий (50) ва Муслим (9, 10) ривоятлари.

[2] Термизий (3613) ривоят қилган ва: «ҳасан, саҳиҳ ҳадис» деган.

[3] Муслим (2230) ривояти.

[4] Аҳмад (2/429), Ҳоким (1/8) ривоятлари, Ҳоким: «икки имомнинг шартига кўра саҳиҳ ҳадис» деган.

[5] Муслим (934) ривояти.

[6] Абу Довуд (4596), Ибн Можа (3991), Аҳмад (2/332), Ҳоким (1/128) ривоятлари, Ҳоким саҳиҳ санаган.

[7] Бухорий (3443) ва Муслим (2365) ривоятлари.

[8] Муслим (2670) ривояти.

[9] Бухорий (5063) ва Муслим (1401) ривоятлари.

[10] Абу Довуд (4596), Ибн Можа (3991), Аҳмад (2/332), Ҳоким (1/128) ривоятлари, Ҳоким саҳиҳ санаган.

[11] Залолат асосчиси, жаҳмиялар бошлиғи, заковатли ва баҳс-мунозарада моҳир эди. Сифатларни инкор қилар, бу билан ўз даъвосича, Аллоҳ таолони поклар эди, Қуръонни махлуқ дер, Аллоҳ таолони барча маконларда эканини айтар эди. 128 - ҳижрийда Бану Умайяга қарши жангда ўлдирилган (Сияру аъламин-нубала: 6/26,27).

[12] Жаъд ибн Дирҳам – Умавийларнинг Шомдаги охирги халифаси Марвон ибн Муҳаммаднинг устози бўлган, биринчи бўлиб «Аллоҳ таоло Иброҳимни халил қилмаган, Мусо билан бевосита гаплашмаган» деган сўзни айтиб чиққан. Мадоиний уни зиндиқ бўлганини айтади. 124 ҳижрийда Холид ибн Абдуллоҳ Қасрий қатл қилган. (Сияру аъламин-нубала: 5/433).

[13] Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Қадариялар бу умматнинг мажусийларидир, улар касал бўлсалар кўргани борманглар, ўлсалар жанозаларида иштирок этманглар» Абу Довуд (4691) ривояти.