Ислом Нури
Жума насиҳатлари
|
||
|
|
||
Ислом Нури
Жума насиҳатлари
(Давоми)
Амри маъруф ва наҳий мункарнинг босқичлари
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатлари ҳам бу ишни таъкидлаб, баён қилиб ва шарҳлаб келгандир. Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳиҳ ҳадисда айтадилар: «Сизлардан ким бир мункарни кўрса, уни қўли билан ўзгартирсин. Агар қодир бўлмаса тили билан (ўзгартирсин), унга ҳам қодир бўлмаса қалби билан (ёмон кўрсин), мана шу иймоннинг энг заифидир» (Имом Муслим ривояти).
Демак, ҳадис шариф амри маъруф ва наҳий мункарнинг учта босқичини баён қилиб берди:
Биринчи босқич: Имкони бўлганида қўл билан инкор қилиш. Бу қўлида ҳукмронлик ва куч-қудрати бор кишилар қиладиган; маст қилувчи ичимликларни тўкиб ташлаш, беҳуда лаҳв асбобларини синдириб ташлаш, одамларга ёмонлик ва зулм қилмоқчи бўлган кишини бу ишидан тийиб қўйиш каби ишлар билан ёки кучи етган одамларни намозга мажбурлаш, Аллоҳнинг ҳукмига эргашишга зўрлаш билан бўлади.
Мўмин киши ўз аҳли ва оиласи билан ҳам шундай қилиши, фарзандларини агар гапи таъсир қилмаса, қўли билан Аллоҳнинг амрига итоат қилдириши ва Аллоҳ ҳаром қилган нарсалардан тийиб қўйиши лозим бўлади. Бошлиқ ё масъул шахс ё маҳалла оқсоқоли кабилар ҳам ўз икониятлари даражасида ана шундай ишларни бажаришлари вожиб бўлади.
Иккинчи босқич: Қўли билан қодир бўлмаса, тили билан буюради ва қайтаради, «Ҳой одамлар, Аллоҳдан қўрқинглар! Намоз ўқинглар, закот беринглар! Мана бу ишингиз мункар, уни қилманглар! Аллоҳ ҳаром қилган ишлардан тийилинглар! Ота-онангизга яхшилик қилинглар, қариндошлар билан яхши алоқа қилинглар!» каби сўзлар билан уларга амри маъруф ва наҳий мункар қилади, панд-насиҳат қилади, огоҳлантиради, уларнинг ишларини текшириб, тергаб туради. Буни чиройли услуб ва мулойимлик билан қилади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Аллоҳ ҳалим, ҳар бир ишда ҳалимликни яхши кўрувчи Зотдир» (Муттафақун алайҳ). У зот соллаллоҳу алайҳи ва саллам яна айтганлар: «Мулойимлик қай бир нарсада бўлса уни зийнатли қилади, қай бир нарсадан суғурилган бўлса уни айбли қилади» (Имом Муслим ривояти).
Яҳудлардан бир жамоаси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига келиб: «Ассому алайка эй, Муҳаммад», дейишди. Яъни, салом бергандек бўлиб, сом-ўлим тилашди. Оиша розияллоҳу анҳо буни пайқаб, уларга: «Алайкумус-сом вал-лаъна», дедилар. Бир лафзда: «Сизларга Аллоҳнинг лаънати ва ғазаби бўлсин», дедилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Ўзнгизни босинг, эй Оиша! Аллоҳ мулойимдир, ҳар бир ишда мулойимликни яхши кўради», дедилар. «Ахир уларнинг сўзларини эшитмадингизми?!», сўрадилар Оиша розияллоҳу анҳо. «Менинг уларга айтган жавобимни эшитмадингизми?! Мен уларга «Ва алайкум» (яъни, ўзингизга ҳам бўлсин), деб жавоб бердим. Бизнинг дуоимиз ижобат қилинади, уларники эса йўқ», дедилар.
Улар яҳудлар эди, шундай бўлса ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларни ҳидоятланиб қолишларига, ҳаққа бўйсунишларига умид қилиб, иймонга чорловчига ижобат қилиб қолсалар ажабмас деб юмшоқ муомала қилдилар. Амри маъруф ва наҳий мункарни муваффақиятли адо этувчи киши ана шундай бўлади, нотўғри иш қилаётган одамлар олдидан ўтганида мулойимлик билан муносиб сўзларни ва яхши лафзларни танлаб гапиради, ширин гап билан даъват қилади, агар баҳс-мунозара қилишса ё калондимоғлик қилишса, улар билан чиройли мунозара қилади. Аллоҳ таоло айтганидек: «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), Парвардигорингизнинг йўли — динига ҳикмат (донолик) ва чиройли панд-насиҳат билан даъват қилинг! Улар (сиз билан талашиб-тортишадиган кимсалар) билан энг гўзал йўлда мужодала — мунозара қилинг!» (Наҳл: 125), (Эй мўминлар), «Сизлар ахли китоб билан фақат энг чиройли йўсинда мужодала-мунозара қилинглар» (Анкабут: 46).
Аҳли китоб ким?. Улар яҳудлар ва насоролар, улар кофирлар.. Шундай бўлгани ҳолда Аллоҳ таоло: «Сизлар аҳли китоб билан фақат энг чиройли йўсинда мужодала-мунозара қилинглар, магар уларнинг орасидаги зулму-зўравонлик қилган кимсалар билангина (кескин муомала қилишингиз мумкиндир)», деди (Анкабут: 46).
Яъни, улардан кимда-ким зулму тажовуз қилса ва ёмон гаплар гапирса, у билан энди чиройли йўлда мунозара қилишдан бошқа чорага ўтилади, Аллоҳ таоло айтганидек: «(Ҳар қандай) ёмонликнинг жазоси худди ўзига ўхшаган ёмонликдир» (Шуро: 40), «Бас, ким сизларга тажовуз қилса, сизлар ҳам уларга тажовузлари муқобилида тажовуз қилинг!» (Бақара: 194).
Лекин, модомики мақом таълим, даъват ва ҳақни тушунтириб бериш мақоми бўларкан, мунозара гўзал йўсинда бўлмоғи лозим, чунки бу яхшиликка олиб борувчи энг яқин йўлдир. Суфён Саврий раҳимаҳуллоҳ айтганидек, буюрувчи ва қайтарувчи ўзи буюраётган ишида ҳам, қайтараётган ишида ҳам мулойим бўлиши, ўзи буюраётган ишида ҳам, қайтараётган ишида ҳам адолатли бўлиши, ўзи буюраётган ишни ҳам, қайтараётган ишни ҳам яхши билган бўлиши керак.
«Саҳиҳ Муслим»да Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Мендан аввал Аллоҳ таоло тарафидан юборилган ҳар бир Пайғамбарнинг фидойи (ёрдамчилари) ва асҳоблари бўлган. Улар ўз Пайғамбарларининг суннатини ушлаб, айтганига юришган. Пайғамбар асҳобларидан сўнг бошқалар ўрин эгаллади. Улар ўзлари қилмайдиган ишларни гапиришади. Буюрилмаган (нотўғри) ишларни қилишади. Кимда-ким бундай кимсаларга қарши қўли билан курашса, у мўминдир! Кимда-ким тили билан курашса, у мўминдир! Кимда-ким қалби билан курашса, у мўминдир! Бундан кейин хардал уруғичалик ҳам иймон йўқдир!».
Ушбу ҳадис ҳам юқорида ўтган Абу Саид ҳадиси каби аввал қўл билан, сўнг тил билан, охирида қалб билан инкор қилишни ифодалайди.
Пайғамбарлардан кейин уларнинг ортидан келган мазкур сифат эгалари бўлган кейингиларнинг ҳукмлари шудир. Яъни, уларни маъруфга буюрилади, мункардан қайтарилади, Аллоҳнинг ҳукмларини таълим берилади, бунда қўл билан, кейин тил ва охирида қалб билан кураш олиб борилади.
Ҳоказо, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг умматлари ичида уламолари, амирлари, фақиҳлари уммат ичида Аллоҳга бўлган даъватни, амри маъруф ва наҳий мункарни янгилаб туришлари, жоҳилларга таълим беришлари, адашганларга йўл кўрсатишлари, шаръий жазо ва таъзир чораларини қўллашлари лозим бўлади, токи одамлар тўғрилансинлар, ҳақни лозим тутсинлар, Аллоҳ ҳаром қилган ишлардан тийилсинлар.
Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳу айтганлар: «Албатта, Аллоҳ таоло султон воситасида Қуръон воситасида жиловламаган нарсани жиловлайди». Умар розияллоҳу анҳудан ҳам шу мазмунда ривоят қилинган.
Бу ҳақ гапдир. Чунки, аксарият одамларга ҳар қанча далил-ҳужжат келтирманг, барибир бўйсунмайди. Лекин, агар султоннинг дарра ва қамоқ каби азоблар қамчиси келганида, дарҳол бўйсунади ва ботилини тарк қилади. Нима учун? Чунки, қалбида марази бор, иймони заиф ёки умуман иймони йўқ бўлади. Шунинг учун оят-ҳадислар билан таъсирланмайди, бироқ султоннинг қамчисидан қўрқиб, ножўя ишларидан тийилади, ҳаддида туради. Султоннинг ҳайбати алоҳида ўринга эгадир. Шунинг учун Аллоҳ таоло бандаларига қасос, шаръий жазо ва таъзирларни машруъ қилди. Чунки, бу жазолар ботилнинг ва ҳар турли зулмларнинг йўлини қирқади ва Аллоҳ таоло улар воситасида ҳақни барпо қилади. Бинобарин, бошлиқлар уларни барпо этишлари ва уларни барпо этадиган кишиларга ёрдам беришлари, одамларни ҳаққа мажбурлашлари ва ҳаддан ошмайдиган қилиб қўйишлари лозим. Шу билан одамлар ҳалокат жарига қулаб кетмайдилар, ботил оқимлар таъсирига тушиб қолмайдилар, шайтоннинг ёрдамчиларига ва лашкарига айланмайдилар.
Учинчи босқич: Агар мўмин киши қўли ва тили билан инкор қилишдан ожиз бўлса, энди фақат дилга навбат етади, мункарни дили билан ёмон кўради ва мункар аҳли билан улфат бўлмайди. Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилишларича, у кишига бир одам: «Агар маъруфга буюрмасам, мункардан қайтармасам ҳалок бўламан», деганида, у киши: «Агар қалбинг маъруфни маъруф деб, мункарни мункар деб билмаса, ҳалок бўласан», деганлар.
Дуо мақбул бўлмаслиги ва нусрат берилмаслиги
Ушбу мавзумизга, яъни амри маъруф ва наҳий мункар мавзусига тааллуқли ишлардан яна бири қуйидаги ҳадисда ифода этилади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Аллоҳ азза ва жалла айтади: Дуо қилганингизда ижобат қилмайдиган, сўраганингизда бермайдиган, нусрат сўраганингизда нусрат бермайдиган бўлишимдан олдин маъруфга буюриб, мункардан қайтариб қолинглар!».
Ҳузайфа ибн ал-Ямон розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Жоним Қўлида бўлган Зотга қасамки, сизлар ё яхши ишларга буюрасизлар ва ёмон ишлардан қайтарасизлар, ёки бўлмаса Аллоҳ таоло устингизга Ўзи тарафидан бир қаттиқ азоб туширади-да, ундан кейин дуо қилсангизлар дуоингизни ижобат қилмайди» (Имом Аҳмад ривояти).
Амри маъруф ва наҳий мункар юқорида айтганимиздек, энг муҳим ишлардан. Имом Аҳмад, Абу Довуд ва Термизийлар Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Бану Исроил маъсиятларга берилганида уламолари уларни қайтарди, бироқ улар маъсиятдан тийилмадилар. Шундан сўнг уламолар ҳам улар мажлисларида иштирок этадиган, улар билан бирга еб, бирга ичадиган бўлишди. Аллоҳ таоло улардан бу ишни кўргач, уларнинг қалбларини бир-бирига қарши қилиб қўйди. Сўнг уларни пайғамбарлари Довуд ва Ийсо ибни Марям тилида лаънатлади. «Чунки улар осий бўлиб, ҳадларидан ошган эдилар» (Бақара: 61)».
Бир лафзда: «Бану Исроилга илк нуқсон кириб келиши шундай бўлганди: бир киши бир кишига йўлиқиб, унга: «Эй фалончи, Аллоҳдан қўрқ, қилаётган маъсиятларингни тарк қил!», дерди. Кейин эртаси куни унга йўлиққанида унда кўраётган (маъсиятлар) уни у билан бирга ўтириш ва бирга еб-ичишдан тўсмас эди. Аллоҳ таоло улардан бу нарсани кўргач, қалбларига ноиттифоқликни солди, сўнг уларни лаънатлади».
Ҳазир бўлайлик, бизга ҳам уларга етган нарса етиб қолмасин.
Юқоридаги ҳадисларда келганидек, ушбу вазифани – яъни амри маъруф ва наҳий мункарни – эътиборсиз ташлаб қўйиш ва унга аҳамият бермаслик дуо мақбул бўлмаслиги ва нусрат келмаслиги сабабларидандир.
Шубҳасиз, бу жуда катта мусибатдир. Мусулмонларнинг ёрдамсиз ташлаб қўйилишлари, парчаланиб кетишлари, душманларини уларга ғолиб қилиниши, дуолари ижобат қилинмаслиги мана шу вазифани тарк қилишларига жазо ўлароқ келди. Ла ҳавла ва ла қуввата илла биллаҳ.
Амри маъруф ва наҳий мункарнинг ҳукми
Гоҳида ушбу вазифа баъзи одамларга фарзи айн бўлади. Яъни, бир мункарни кўрса-ю, уни кетказишга ўзидан бошқа одам бўлмаса, имкони бўлган ўша одамга уни кетказиш вожиб (фарз) бўлади. Чунки, юқорида ўтган ҳадисда айтилдики: «Сизлардан ким бир мункарни кўрса, уни қўли билан ўзгартирсин. Агар қодир бўлмаса тили билан (ўзгартирсин), унга ҳам қодир бўлмаса қалби билан (ёмон кўрсин), мана шу иймоннинг энг заифидир» (Имом Муслим ривояти).
Аммо, агар жамоат бўлсалар, бу иш шаҳар ё қишлоқларида улар зиммасидаги фарзи кифоя бўлади, улардан қай бир киши уни кетказса, мақсад ҳосил бўлади ва ажрга эришади. Агар ҳаммалари тарк қилсалар, бошқа фарзи кифояларни тарк қилганда бўлганидек ҳаммалари гуноҳкор бўладилар. Агар ўша шаҳар ё қишлоқда фақат битта олим киши бўлса, имконияти даражасида одамларга таълим бериш, уларни Аллоҳга даъват қилиш, уларга амри маъруф ва наҳий мункар қилиш унинг зиммасига фарзи айн бўлади. Юқорида ўтган ҳадислар ва Аллоҳ таолонинг қуйидаги ояти шуни тақозо қилади: «Бас, кучларингиз етганича Аллоҳдан қўрқинглар» (Тағобун: 16).
Сабр қилиш ва ажрдан умидвор бўлиш
Аллоҳ таоло қайси бир олимни, даъватчини, маъруфга буюрувчи ва мункардан қайтарувчини сабрга, ажрдан умидвор бўлишга ва Аллоҳ учун ихлосли бўлишга муваффақ қилган бўлса, у киши тўғриликка муваффақ бўлибди, ҳидоятланибди ва Аллоҳ таоло уни манфаатли қилибди. Аллоҳ таоло айтганидек: «Ким Аллоҳдан қўрқса, У зот унинг учун (барча ғам-кулфатлардан) чиқар йўлни (пайдо) қилур. Ва уни ўзи ўйламаган томондан ризқлантирур» (Талоқ: 2, 3).
Аллоҳ таоло айтади: «Ким Аллоҳдан қўрқса (Аллоҳ) унинг ишини осон қилур» (Талоқ: 4).
Аллоҳ таоло айтади: «Эй мўминлар, агар сизлар Аллоҳга ёрдам берсангизлар (яъни Унинг йўлида жиҳод қилсангизлар), У зот ҳам сизларга ёрдам берур ва (жанг майдонида) қадамларингизни собит-барқарор қилур» (Муҳаммад: 7).
Аллоҳ таоло айтади: «Аср (вақти)га қасамки, (барча) инсон зиён-бахтсизликдадир. Фақат иймон келтирган ва яхши амаллар қилган, бир-бирларига Ҳақ (йўли)ни тавсия этган ва бир-бирларига (мана шу Ҳақ йўлида) сабр-тоқат қилишни тавсия этган зотларгина (нажот топувчидирлар)» (Вал-аср: 1-3).
Демак, дунё-ю охиратда нажот топувчилар ва фойдага эришувчилар иймон, солиҳ амал аҳли ҳамда бир-бирларини ҳаққа ва сабрга тавсия қилувчилар экан.
Маълумки, маъруфга буюриш, мункардан қайтариш ҳамда ҳаққа ва сабрга тавсия қилиш аслида, тақво жумласидан. Бироқ, Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло зиёда изоҳ ва тарғиб бўлиши учун уни алоҳида хос зикр қилди.
Яъни, ким амри маъруф ва наҳий мункар қилса, Аллоҳга даъват қилса ва бу иш устида сабр-матонат билан турса, у ана шундай улуғ сифатлар эгасига айланади ва шу сифатлар устида вафот этса, комил фойда ва абадий саодатга эришади.
Ушбу улуғ сифатларни лозим тутишни таъкидлаб, Аллоҳ таоло шундай дейди: «Яхшилик ва тақво йўлида ҳамкорлик қилингиз, гуноҳ ва ҳаддан ошиш йўлида ҳамкорлик қилмангиз! Аллоҳдан қўрқингиз! Шубҳасиз, Аллоҳнинг азоби қаттиқдир» (Моида: 2).
Аллоҳнинг динини яхши англаш
Азиз биродарим! Маъруф ва мункарнинг нималигини билиш учун Аллоҳнинг динини яхши ўрганиш ва англаш, шундан кейингина ушбу улкан вазифага – амри маъруф ва наҳий мункарга киришмоқ лозим. Динни англаш ва уни яхши билиш саодат аломатларидан ва Аллоҳ таоло бандаларга яхшиликни истаганининг далилларидандир. «Саҳиҳайн»да Муовия розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганларидек: «Аллоҳ кимга яхшиликни ирода қилса, уни динда фақиҳ (олим) қилиб қўяди».
Бир кишининг илм ҳалқаларига қатнашаётганини, илм истаб, савол сўраётганини, динни ўрганиш ва англашга ҳаракат қилаётганини кўрсангиз, билингки, бу Аллоҳ таоло унга яхшилик ирода қилгани белгисидир. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳиҳ ҳадисда айтганларки: «Ким илм талабида йўл юрса, шу туфайли Аллоҳ унга жаннат йўлини осон қилиб қўяди». (Имом Муслим ривояти).
Илм талаб қилиш ғоят эътиборли ишлардан ва Аллоҳ йўлидаги жиҳоддан саналади, у нажот сабабларидан ва яхшиликка далиллардан деб кўрилади. Илм талаб қилиш илм ҳалқаларига қатнашиш билан, фойдали китобларни мутолаа қилиш билан ёки хутба ва мавъизалар тинглаш, аҳли илмлардан сўраб-ўрганиш билан ҳосил бўлади. Шунингдек, у Қуръон ёдлаш билан ҳосил бўлади ва бу илмларнинг асосидир. Зотан, Қуръон ҳар бир илмнинг бошидир ва улкан асосидир, у Аллоҳнинг мустаҳкам арқонидир, у энг улуғ ва энг буюк китобдир, у эзгуликка етакловчи ва ёмонликдан тиювчи энг катта йўлбошчидир.
Ҳар бир мўмин ва мўминага васиятим, Қуръонга эътибор берсинлар, уни тўла ёки имконият доирасида ёд олишга, уни (нг маъноларини билиб) тадаббур ва тафаккур қилишга ҳарис бўлсинлар. Зеро, унда ҳидоят ва нур бор. Аллоҳ таоло айтганидек: «Албатта, бу Қуръон энг тўғри йўлга ҳидоят қилур» (Исро: 9), «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам, ушбу Қуръон барча одамлар) оятларини тафаккур қилишлари ва ақл эгалари эслатма-ибрат олишлари учун Биз сизга нозил қилган бир муборак Китобдир» (Сод: 29).
Аллоҳ таоло айтади: «Ахир улар Қуръон ҳақида фикр юритмайдиларми?! Балки дилларида қулфлари бордир, (шунинг учун у дилларга Қуръон нури етмаётгандир)?!» (Муҳаммад: 24).
Шундоқ экан, Аллоҳнинг Китобини тиловат қилишга, ёд олишга, тушунишга, унга амал қилишга, тушунмаган жойларини сўраб ўрганишга ҳаракат қилмоғимиз зарур.
Шунингдек, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатлари иккинчи ваҳий ва иккинчи асос саналади, у Аллоҳнинг Китобини тафсир қилувчи ва унга йўлловчидир.
Толиби илм ва ҳар бир мусулмон киши имкони ва илмига қараб, уни ёд олиш ва такрорлашга аҳамият қаратиши, «Нававийнинг 40 ҳадиси», «Ибн Ражабнинг 50 ҳадиси»ни ёд олиши яхши бўлади, улар энг жомеъ ва энг фойдали ҳадисларни ўз ичига олгандир.
Шунингдек, Ҳофиз Абдулғаний ал-Мақдисийнинг «Умдатул-ҳадис» китоби ҳам илм бобидаги 400дан зиёдроқ энг саҳиҳ ҳадисларни жамлаган китобдир.
Ёки бўлмаса, Ҳофиз Ибн Ҳажарнинг «Булуғул-маром» китоби ҳам ўзи мухтасар, лекин улуғ ва фойдали китоб саналади, толиби илм агар ёд олса, кўп яхшиликни қўлга киритган бўлади.
Ақидага доир китобларни айтадиган бўлсак, Имом Муҳаммад ибн Сулаймон ат Тамимийнинг «Китобут-тавҳид» ва «Кашфуш-шубуҳот» асарлари кўп фойдали китоблардан саналади.
Шунингдек, шайхулислом Ибн Таймиянинг «Ал-ақидатул-восития» китоби ҳам аҳли сунна вал-жамоа ақидаси борасида ўзи мухтасар бўлса-да, фойдаси кўп яхши китоблар сирасига киради.
Шайх Муҳаммад ибн Сулаймон ат Тамимийнинг «Иймон» китоби ҳам улуғ китобдир, унда иймонга тааллуқли бўлган бир қанча ҳадисларни жамлаганлар. Толиби илмлар ушбу китоблардан ёки шунга ўхшаш бошқа китоблардан имкон қадар ёд олсинлар, шу билан бирга Қуръони каримни тиловат қилиш ва ёд олишга аҳамият қаратсинлар, илмли ва боамал бўлган уламолар ва мударрислардан ўқиб-ўргансинлар, Парвардигорларидан тавфиқ ва ёрдам сўрасинлар, бу ишда бўшлик ва ялқовлик қилмасинлар, вақтларини бекор кетказмасинлар, кеча-кундузларини бир неча қисмга бўлиб олсинлар:
Бир қисмини Қуръони карим тиловати ва тадаббурига;
Бир қисмини илм талаб қилиш, динда фақиҳ бўлиш, матнларни ёд олиш ва такрор қилишга;
Бир қисмини аҳли-оиласининг эҳтиёжига;
Бир қисмини намоз ва ибодатларига, зикр ва дуоларига ажратсинлар.
Толиби илмларга «Нурун алад-дарб» эшиттиришини эшитиб бориш ҳам кўп фойдали бўлади. Зеро, ушбу эшиттиришда фазилат ва илм билан танилган бир гуруҳ уламоларнинг муҳим масалаларда тингловчилар саволларига жавоблари бериб борилади.
Аллоҳ таолодан Унинг гўзал исмлари ва олий сифатларини восита қилиб сўрайман, барча мусулмонларни фойдали илм ва солиҳ амалга муваффақ этсин, бизларга Ўзининг динини тушинтирсин ва унда саботли қилсин, ушбу улуғ вазифа – амри маъруф ва наҳий мункарни адо этишга барчамизни имкон ва тоқатимизга яраша насибадор айласин, мусулмонларнинг раҳбарларини ушбу вазифани чиройли адо этиш ва унда сабрли бўлишга муваффақ қилсин.
Аллоҳ таоло пайғамбаримизга, у зотнинг аҳли ва асҳобига ва уларга яхшилик билан эргашган кишиларга саловоту саломлар йўлласин.
