Пайшанба 25 Апрель 2024 | 16 Шаввол 1445 Ҳижрий-қамарий

асосий қисм

  • lotinchaga
  • +
  • -
  • |

Хидоят йўлига гов бўлувчи ўн омил

5493 марта кўрилган

Муаллиф: Абдуррахмон ибн Яхё
Абдулхафиз Сирож таржимаси

Бисмиллахир рохманир рохийм

Барча оламларнинг парвардигори – Аллох Таъолога хамду санолар, У Буюк зотнинг пайгамбари бўлмиш хазрати Мухаммад ва унинг оилалари, сахобалари хамда уларга эргашган тобиийнларга барчаларига дуруду салавотлар бўлсин!

Хидоят ва рахмат Аллох Таъолонинг бандасига ато этган буюк неъматдир. Гумрохлик ва газабга гирифтор бўлиш эса, ўша икки буюк неъматнинг зиддидир.

Аллох Субханаху ва Таъоло Ўзи хидоят ва рахматни инъом этган зотларнинг йўлларига бизларни хам хидоят этишини, рахматидан махрум этилиб, газабига гирифтор бўлганлар хамда хидоятдан бенасиб этилиб, гумрох бўлганларнинг йўлларидан бизларга панох беришини сўраб, Ул Буюк Зот Ўзига хар куни бир неча бор илтижо килмоклигимизга буюрди. Зеро бу дуо энг жомеъ (жуда кўп маъноларни ўзида жамлаган), энг афзал ва нихоятда зарур дуодир. Шунинг учун хам банданинг Аллох Таъоло уни ″сиротал-мустакийм″га хидоят этмоклигини, кунига ўн етти марта, Унинг Ўзидан сўрамокги жуда хам мухим ва зарурдир, балки, банда хар вакт ушбу дуога мухтождир.

Бирок, банда бу дуони кўп килишлигига карамай, у дуони гофил, бепарво калб билан килгани боис, гохида ижобат этилиши кечикади. Пайгамбар соллаллоху алайхи ва салламдан: «Албатта, Аллох Таъоло, гофил, бепарво калб (эгаси)дан дуони ижобат килмайди» хадиси ривоят килинган. Дуо чогида калбнинг гафлатда бўлиши дуонинг кучини кетказиб кўяди, шу сабабли унинг ижобати кечикади.

Кўп кишлар: ″Хидоят талаб килиб, кўп дуо-тазарруълар килсак хам, хидоят топа олмаяпмиз. Холбуки, хидоят топишни жуда хам хохлаймиз. Лекин, нима сабабдан хидоят тополмаяпмиз?, бунинг сабаби нима?, билолмаймиз″, — деб кўп шикоят киладилар. Асосий муаммо хам, мана шу.

Хўш, бу муаммонинг сабаби нималар? унинг натижаларичи? ва муаммони хал килишнинг иложи борми?

Шубхасизки, хидоят йўлига тўгонок бўлиб олган омиллар бор ва улар жуда хам кўп. Гохида, бир шахснинг ўзида ушбу омилларнинг барчаси тўпланиб колади, гохида эса баъзилари ва баъзида банданинг хидоят йўлини топишлигига ана шу омилларнинг биттасигина кифоя килади.

Биз кўйидаги сатрларда хидоят йўлига гов бўлувчи омиллардан ўнтасини санаб ўтамиз:

1 – Билимсизлик ёки, эгалланган билимнинг заифлиги:

Бандани камолотга икки нарса етказади.

а) Хакикатни ботилдан ажрата билиш яъни, хакикатга нисбатан тўла маърифат хосил килиш.

б) Сўнгра хакикатни ботилдан устун кўйиб, уни ихтиёр этиш.

Баъзи бир одам хакикатни билади яъни, бу ўриндаги маърифатга хам эга бўлади. Бирок, уни ботилдан устун кўйишда заифлик килади. Билимсиз одам билимга эга бўлиши билан, бўйсунуш ва эргашишга якинлашади, бу билан у хакикатнинг ярим йўлини босиб ўтади, унинг зиммасида факаткигина тўгри йўлга каратилган азми-карор юкигина колади.

Имоми Ахмад Пайгамбар соллаллоху алайхи ва салламдан мана бу дуони ривоят килганлар: «Эй Аллохим! Сендан тўгри йўлга бўлган азми-карор сўрайман».

Кахф сўрасининг «(Зотан), ўзинг эгаллаб олмаган – хабардор бўлмаган нарсага кандай сабр килурсан?!»(68–оят)ида, билимсизлик бесабрликка сабаб эканига ишора бор.

Мана шу билимсизлик, жуда кўп кофирларни исломни кабул килишларидан манъ килди. Улар ислом хакида тўлик маълумотга эга эмас, унинг мохиятини тушунмас эдилар, устига-устак уни хохламас, балки, ёмон кўрардилар. Улар мана бу маколда айтилганидек: ″Одамлар ўзлари билмаган нарсанинг душмани бўладилар″, – ўзлари яхши билмаган исломга душман бўлдилар.

Афсуски, бугунги кунда, аксарият мусулмонлар ушбу диннинг хакикатидан бехабардирлар. Баъзилари: ″Агар тавба килиб Аллох Таъоло тарафига кайрилиб, яхши амалларни килсам ризки рўзим танглашиб, хаётда кийналиб коламан. Аммо нафсимни ўз хохишига кўйиб бериб, гунох йўлини танласам, эркин бўламан ва ўзим хохлаган ишларни килиб дунё орттираман натижада фаровон хаёт кечира оламан...″ шу каби бемани гапларни гапирадилар. Аслида бундайлар Аллохга эмас коринларига, хавойи нафсларига сигинувчи шахслардир. Фаразан, улар ўйлагандек хидоят йўлини тутганлари сабабли хаётда тангликка гирифтор бўлишса, бу банданинг иймонида содиклигини ва сабрини имтихон килиш учун Аллох Таъоло тарафидан келган синовдир.

Ла илаха иллаллох! Ажабо! Жуда кўп илмсиз ибодат килувчилар, маърифатсиз ўзини диндор хисоблагувчилар ва диннинг асли мохиятидан бехабар бўлган ″олим″ деб танилувчи кишилар мана шу хато фикрга алданиб нотўгри йўлга кетдилар.

Аллох Таъоло айтади: «Одамлар орасида Аллохга шубха билан (яъни, сидкидилдан эмас, балки тил учида) ибодат киладиган кимсалар хам бордир». (Хаж: 11)

Субханаллох! мана шу фитна – мазкур нотўгри фикрга алданиш ушбу диннинг хакикатини англашлик йўлига тўганок бўлиб келмокда. Бунинг сабаби динни тушунмаслик, неъматнинг хакикатини билмаслик, кайси неъматга эришиш учун харакат килиш керак – дунё неъматигами, ёки охиратникига? Мана шу нарсани яхши ажрата билмасликдир. Аслида дунё неъмати охират неъмати олдида хеч нарсага арзимас экани, исбот талаб килинмайдиган очик хакикатдир.

Аллох Таъолонинг фармон ва кайтариклари рахмат ва охират азобидан химоядир. Мўъминлар бу дунёга алданиб, унга богланиб колмасликлари, охират неъматига рагбат килишлари учун Аллох Таъоло бу дунёни уларга гам-гуссалик килиб кўйди.

2 – Хидоятга нолойиклик:

Баъзи бир киши яхшигина илмга эга бўлиши мумкин, бирок у нияти бузук, нопок, хидоятга номуносиб бўлгани учун уни хидоятдан махрум этилади.

«Агар Аллох уларда бирон яхшиликни билганда эди, албатта уларнинг кулокларини очиб кўйган бўлур эди ва агар (Аллох уларнинг) кулокларини очиб кўйганида хам улар юз ўгирган холларида кетган бўлур эдилар». (Анфол: 23)

Бу каби кишилар ўта котиб кетган ерга ўхшайдилар, унга хар канча кўп ёмгир ёгмасин, бари бир бефойда, ундан бир нарса унуб ўсмайди. Калб хам шундай, каттик бўлса насихатни кабул килмайди. Каттик калб Аллох Таъолодан жуда хам йирок бўлади. Шунингдек калбда мараз (нифок каби маънавий иллат) бўлса хам, унда азми-карор бўлмагани боис, ундаги илм фойда бермайди. Бундайларни Аллох Таъоло куйидагича таърифлайди: «Качон Ёлгиз Аллох зикр килинса, Охиратга иймон келтирмайдиган кимсаларнинг диллари сикилиб кетар. Качон У Зотдан ўзга бутлар зикр килинганида эса баногох улар шодланиб кетурлар». (Зумар: 45)

3 – Хасад ва кибр:

Пайгамбар соллаллоху алайхи ва саллам кибрни, у: ″Хакикатни инкор этиш, одамларни тахкирлаш″,— деб шархлаганлар. Кибрнинг зидди эса тавозедир. Тавозенинг маъноси: ″Хакикатни кимдан бўлсада кабул килиш, ўзгаларга хуш муъомалада бўлиш″дир.

Мутакаббир шахс ўз сўзига ва килаётган ишига мутаасиб бўлади яъни, меники хак деб туриб олади. Мана шу мутакаббирлик Иблисни саждага буюрилган вактда, буйрукка бўйсунмасликка ундади. Бу аввалдагиларнинг хам, кейингиларнинг хам – барчанинг касалидир. Магар Аллох Ўзи саклаган кишиларгина бу иллатдан саломатдирлар.

Яхудийлар такаббур килганлари учун пайгамбар соллаллоху алайхи ва салламга иймон келтиришдан бош тортдилар, вахоланки улар у зотни яхши танишар, хакикий пайгамбар эканликларини билишар эди. Аллох Таъоло дейди: «Биз Китоб это этган кимсалар (яхудий ва насронийлар) уни (Мухаммад Пайгамбарни саллаллоху алайхи ва саллам) ўз фарзандларини таниган киби танийдилар. (Яъни, ўзларининг Илохий Китобларида у зот хакида ўкиганлар). Ва албатта улардан бир гурухи билганлари холда хакикатни яширадилар». (Бакара: 146)

Аллох Субханаху ва Таъоло, улар расул соллаллоху алайхи ва салламни ўз фарзандларини танишганидек танишларини зикр килди, лекин улар тош сингари каттик (хакикатни кабул килмайдиган) кавмдирлар.

Абдуллох ибн Убай ибн Салулни хам иймондан ман килган нарса, мана шу кибр касаллиги бўлди.

Ушбу кибр туфайли Абу Жахл хам иймондан бош тортди. Бир киши ундан, Мухаммад соллаллоху алайхи ва салламнинг ростгўй – хак эканликларини била туриб нима учун бош тортасан деб сўраганида, у: ″Биз ва баний Хошим доимо шараф устида мусобака килар эдик, пойгадаги икки чавандоз каби кетиб турган бир пайтимизда, улар биздан пайгамбар чикди дейишмокда, биз энди уларга кандай килиб ета оламиз, Аллохга онт ичаманки, унга асло иймон келтирмаймиз″,— деб жавоб берган эди.

Колган мушриклар хам худди Абу Жахл каби, Расул соллаллоху алайхи ва салламнинг ростгўйликларида, хакикат у зот билан эканида шак-шубха килмас эдилар, лекин кибр ва хасад уларни куфр ва инод (кайсарлик, хакикатга унамаслик)га мажбур килди.

4 – Рахбарлик кўлдан кетиб колишидан кўркиш:

Кишида хакикатга бўйин эгишдан ман киладиган кибр ва хасад бўлмаса-ю, бирок у молу-мулк, юкори лавозимга эга бўлса, ундаги мана шу молу-мулк ва ловозимга бўлган хирс–бахиллик хакикат ва хидоят йўлига тўганок бўлиб олади. Рум императори Хиракл (Геракл) ва унга ўхшаганларнинг холатлари шундай бўлган эди. У Абу Суфён билан олиб борган сухбатининг охирида шундай деган эди: ″Агар сўзларинг рост бўлса, у (пайгамбар соллаллоху алайхи ва саллам) тез кунда мана шу икки оёгим ўрнига эга бўлади (яъни, менинг малакатимга эга бўлади). Агар мен унга етиб боришимга аклим етганда эди (яъни, подшохлигимдан воз кечиб, бориб унга иймон келтиришга аклим етганда эди) у билан учрашишга каттик харакат килган бўлардим ва хузурида бўлсам, унинг муборак кадамларини ювиб кўярдим″. У иймон келтиргудек бўлса, мамлакатига (подшохлигига) ва хаётига кавми томонидан келадиган хавфни аник биларди, шу боис у, Расул соллаллоху алайхи ва саллам хузурларига етиб келишга кодир эмас эди.

Барча лавозим эгалари мубтало бўлган ушбу иллатдан, Нажоший каби Аллох Ўзи саклаган кишиларгина нажот топа олганлар, холос.

Фиръавн ва унинг тарафдорлари хам мана шу иллатга – лавозимни яхши кўриш дардига мубтало эдилар.

Аллох Таъоло деди: «Улар айтдилар: ″Ўзимизга ўхшаган икки кишига иймон келтирурмизми?! Холбуки, уларнинг кавми (яъни, Бани Исроил) бизларнинг кулларимизку″». (Мўъминун: 47)

Ривоят килинишича: ″Фиръавн Мусо алайхиссаломни тасдиклаб, у кишига эргашмокни хохлаб, бу тўгрида ўз вазири Хомон билан маслахатлашган экан. Хомон унга: ″Сиз ўзингиз хамма ибодат киладиган маъбуд бўлсангиз, кандай килиб бошкага ибодат киладиган бир оддий бандага айланмокчисиз″, — деб жавоб берган экан. Шундан сўнг Фиръавн хидоятни ташлаб риёсатни (подшохликни) ихтиёр этган экан″.

5 – Бойлик ва шахват (нафс истаги):

Жуда кўп ахли китобларни (яхудий ва насронийлар) иймон келтиришдан мана шу омил – бойлик ва шахват ман килди. Уларни иймон келтиришларига тўганок бўлган энг катта сабаб, иймон келтиришганидан кейин, уларга кавмлари томонидан етиб турган молу-давлат, иззат-икромнинг узилиб колиши эди.

Курайш кофирлари хам, одамларни иймондан ман килиш йўлида, уларнинг калбларига, шахват (нафс истаги) томонидан йўл топишарди. Зинокорга, ислом зинони харом дейди, арокхўрга эса, ислом арокдан ман килади, арок ичган кишини дарралайди деб, унинг йўлига гов бўлишарди. Натижада шахватига кул бўлган кўп кишилар хидоят неъматидан махрум бўлиб колардилар. Машхур шоир Аъшо хам, ана ўшалардан биридир. Арокка муккасидан кетган ″шоир″ пайгамбаримиз соллаллоху алайхи ва саллам хузурларига иймон келтириш ниятида кетаётганини кўрган Курайш кофирлари, унинг йўлини тўсиб, хабаринг йўкми? улар арок ичишдан ман киладилар, ичганларни дарралайдилар деб, унинг йўлига тўсик бўлдилар. Арок шайдоси – шоир эса, бахтсизлик унга голиб келиб, росулуллох соллаллоху алайхи ва саллам билан учрашмай оркасига кайтиб кетди. Бирок у манзилига сог-омон ета олмади, йўлда уни туяси йикитиб ўлдирди. (Бунда ибрат олгувчига катта ибрат бордир)

Бир олим киши айтади: «Жуда кўп ахли китоблар билан, ислом хакида сухбат олиб бордим. Уларнинг бириси билан олиб борган сухбатим охирида менга у, мана бундай жавоб килди: ″Мени холи кўй! Мен арокни яхши кўраман, усиз тура олмайман, сизлар эса, уни харом дейсизлар, ичганларни дарралайсизлар″. Яна бошка бировини даъват килиб, исломни кабул килгин деб айтсам, у: ″Албатта сен айтганингдек, Ислом хак дин, бирок, мен уни кабул килолмайман, сабаб менинг давлатманд кариндошларим бор, сенинг сўзингга кириб мусулмон бўлсам, улар мендан алокани узиб, мени давлатларидан махрум этишади, менинг орзум эса, уларнинг давлатларига меросхўр бўлишдир″, деди.»

Шубхасизки, кўп кофир халкларнинг нафсларида, мана шу даражадаги бойликка бўлган хирс мавжуд. Зеро бандада, иймонга ундовчи омил кучсиз бўлса, бойликка, шахватга чорловчи сабаблар кучайиб кетади, бу пайтда банда, бойлик ва шахват чакиригига ижобат этиши шубхасиздир. Аллох Таъоло айтади: «Ким Аллохга даъват килгувчи (даъвати)ни кабул килмаса, бас, у Ер юзида (бирон жойга) кочиб кутулгувчи эмасдир ва унинг учун (Аллохдан) ўзга (Унинг азобидан куткаргувчи) ″дўстлар″ хам йўкдир. Ана ўшалар очик залолатдадирлар». (Ахкоф: 32)

6 – Кавм-кариндош, хотин, бола-чакаларига каттик мухаббат кўйиб, уларга богланиб колиш:

Киши хакикатни тушуниб, унга эргашган пайтда, кавм-кариндошлари, оила аъзолари уни тушунишмаса, у бизларга карши чикяпти деб, ўзларидан йироклаштириб, у билан алокани узиб кўйишади. Кўпинча у, бу жафоларга бардош бера олмагани боис, кавм-кариндош, оила аъзоларини рози килиш эвазига хидоят – Ислом йўлини тарк этади. Тарихга бир назар солсак, жуда кўп кишилар, кавм-кариндошларини рози киламан деб, улар ичида кофир холатда колиб кетганларининг гувохи бўламиз.

Бу холат яхудий ва насронийлар ўрталарида хам кўп учрайди. Кандай учрамасин? Ахир улар, ўзларининг маслакларига карши чиккан барчани ёмон кўриб, тарк этадилар-ку! Мана шу килмишлари уларнинг авлодларидан ва уларга мансуб кишилардан кўпини хакикатни тушиниб билганидан кейин хам, уни тарк этишга, ундан воз кечишга мажбур килди.

(Шу ўринда муаллиф шеърий назмни келтиради, унинг маъноси куйидагича):

«Кишининг огзи касалланиб, ″аччик″ бўлиб колса, хамма нарса хатто, тотли зилол сув хам, унинг огзига ″аччик″ татир экан.»

(Яъни, калби касал кишиларнинг мисоллари, мана шу ″огзи огрик – аччик″ кишига ўхшайди, уларга оби зилол каби соф оятлар, хадислар ёкмайди).

7 – Ховли-жой, ватанга бўлган мухаббат (агарчи, у ватанда кавм-кариндошлар бўлмаса хам)

Росулуллох соллаллоху алайхи ва салламга ёки у зотнинг хакикатпарвар издошларига эргашишлик ортида уй-жойдан, она ватандан ажралиб, бегона юртларга хижрат килиш турганини кўрган одам, агар унинг калбида ховли-жойи, ватанига бўлган мухаббати кучли бўлса, хакикатни аник била туриб хам, унга эргашишдан, Исломнинг яхшиликларини кўра била туриб уни кабул килишликдан ватанини ортик кўради яъни, хакикат йўлида ватанини тарк этолмайди.

Аллохдан фазли ва розилигини истаб, содиклик билан Аллох ва росулига нусрат бериш ниятида, Расуллох соллаллоху алайхи ва салламнинг мадиналарига хижрат килган барча сахобайи киромларнинг тарихларини, хусусан, Салмон Форисий (у кишига хакаикат изловчи деб ном берилган) тарихларини, у зотнинг хакикатга етиш йўлида тортган машаккатларини ўкиб кўрган киши, у улуг инсонлар Аллох учун, хакикат йўлида юртларини тарк этиб, гурбатни ихтиёр этганларининг гувохи бўлади.

8 – Исломни кабул этиш, Росулуллох соллаллоху алайхи ва салламга тобеъ бўлиш бу ота-боболарни камситиш, уларнинг шаънини булгашдир деган бузук ўй-хаёллар килиш:

Мана шу хаёллар Абу Толиб ва унга ўхшаганларни исломни кабул этишдан ман килди. Улар мусулмон бўлишларини гўё, ота-боболарини акилсизга чикариш деб хисоблашди. Аллохнинг душманлари бўлмиш Курайш кофирлари Абу Толибнинг ўлими олдида, унга отанг Абдулмутталибнинг миллатидан (динидан) юз ўгирасанми? — дейишди. Улар Абу Толиб отаси Абдулмутталибни олий даражада улуглашлигини яхши билганлари учун, унинг калбига мана шу жихатдан йўл топиб, уни хакикатдан ман килишди. Улар кишилар калбига, мана шу каби жихатлардан йўл топиб уларни исломдан ман килишлари хакида бир оз юкорида хам сўз юритган эдик. Абу Толиб ўзи хам, исломни кабул кила олмаслик сабабини баён килиб, Росулуллох соллаллоху алайхи ва салламга: ″Сизга эргашиш Баний Абдулмутталибни тахкирлаш хисобланмаганида, албатта иймон келтириб, кўзингизни кувонтирган – сизни хурсанд килган бўлар эдим″— деган эди. Ушбу сўзларини яна бир ўринда шеърий тарзда хам ифодалаган эди.

Шеърнинг маъноси куйидагича:

«Мухаммаднинг дини халклар ичидаги энг яхши диндир. Кани энди, динингизни кабул килишда маломат ва ота-боболарни тахкирлаш бўлмаганида эди, уни ошкоро кабул килганимни кўрардингиз»

Бундай нотўгри фикрлаш факат аввалдагиларнинг ўзларигагина хос эмас, балки хозиргилар хам худди мана шу нотўгри фикрдалар. Мен ўзим жуда кўп кишиларни: ″Ота-боболаримнинг урф-одатларини – агарчи, нотўгри бўлса хам – асло тарк этмайман″ — деганларини жуда кўп марта эшитганман.

«Качон уларга: ″Аллох нозил килган нарсага ва Пайгамбарга келинглар″, дейилса, улар: ″Биз учун ота-боболаримизни ниманинг (яъни, кайси диннинг) устида топган бўлсак, ўша етарли″, дейишади». (Моида: 104)

Мана шундай нотўгри ўй-хаёллар жуда кўпларни хакикатни тушуниб етганларидан кейин хам, уни кабул килмасликларига тўганок бўлиб келмокда.

9 – Ёмон кўрган кишиси ундан аввал исломни кабул килиши ёки, хидоят топиши:

Бу нарса ўзи аник билган хакикат келганидан кейин хам, жуда кўп кишиларни хидоят топишдан ман килди. Шу даражадаки, бир кишининг ўзи ёктирмайдиган, бир хаводан нафас олишинида истамайдиган, доимо у билан тескари бўлиб юрадиган душмани, ундан аввал хидоят топиб, хакикатга эргашганини кўрса, унинг душманига бўлган нафрат-адовати сабаб – агарчи, хакикатга даъват этгувчилар билан унинг ўрталарида адоват мавжуд бўлмаса хам – факатгина, ушбу хакикатга ундан аввал душмани эргашганлиги уни хакикатга эргашишдан ман киларди.

Бу холатни Яхудийлар ва Ансорийлар ўрталарида кузатиш мумкин. Пайгамбар соллаллоху алайхи ва саллам келишларидан бир оз аввал, улар ўрталарида жангу-жадаллар, урушлар вокеъ бўлиб турарди. Качонки, Яхудийлар маглубиятга якинлашиб колсалар, тез кунларда келажак пайгамбарнинг номини тилга олиб, Ансорларга тахдид килишар эди. Бирок, у пайгамбар келган пайтда, ўзларидан аввал Ансорлар ўша пайгамбарга эргашганлари учун, пайгамбарнинг хак эканини била туриб, Ансорлар билан ўрталаридаги адоват боис, унга иймон келтириш ва унга эргашишдан бош тортдилар.

10 – Миллий урф-одатлар, ананалар ва буларга каттик богланиб колиш:

Бу нарса бир карашда оддий бир холатга ўхшаб кўринса хам, аслида барчага голиб бўлиб олган жуда хам ёмон иллатдир. Ушбу иллатдан факат Аллох саклаган кишиларгина нажот топа оладилар. Зеро, ота-боболардан мерос килиб олинган нотўгри урф-одат, ананаларни ташлаб, хакикатга эргашиш бир табиатдан (характердан) иккинчи бошка бир табиатга кўчиш билан баробардир, бу жараён оддий, осон кечадиган жараён эмасдир.

Аллох Таъолонинг пайгамбарларига, хусусан, уларнинг охиргилари, энг афзаллари пайгамбаримиз хазрати Мухаммадга – барчаларига салавоту саломлар бўлсин! Улар ўз умматларининг ота-боболаридан мерос килиб олган, ботил урф-одатларини ўзгартириб, уларни иймон – хакикат йўлига киргизишга муваффак бўлдилар. Яъни уларни бир табиатдан бошка бир табиатга кўчириб ўтдилар.

«(Эй Мухаммад соллаллоху алайхи ва саллам) шунингдек, Биз Сиздан илгари бирон кишлок-шахарга бирон огохлантиргувчи-пайгамбар юбормадик, магар (юборганимизда) у жойнинг боёнлари: ″Албатта ота-боболаримизни бир миллат – дин устида топганмиз ва албатта бизлар уларнинг изларидан эргашгувчидирмиз″ деганлар». (Зухруф: 23)

Бу ишнинг на кадар машаккатли эканини биргина одамни бўлсада, хак динга киргизишлик йўлида саъйи-харакат килган, даъват йўлидаги кийинчиликларни бошидан кечирган одамгина яхши билади.

Залолат сахросида сарсон-саргардон бўлган гумрохларни хидоят йўлига етаклаган, бу йўлда йўликкан барча машаккатларга марданавор сабр этган, барча пайгамбарлар ва барча даъватчиларга Аллох Таъолонинг салоту-саломи ва мархамати бўлсин!

Муаммонинг ечими эса, хидоятга сабаб бўладиган омилларга кайрилишдир:

Инсон жисмонан касалланган вактида, мана шу касалликдан кутилиш максадида шифо топиш учун керак бўлган, мавжуд сабабларни кидиради ва насиб бўлса, шифо хам топади. Калб касаллигидан кутилиб, хидоятга йўл топиш учун хам, мавжуд сабаблар – омиллар бордир. Улар:

— Хидоят сўраб Аллох Таъолога дуо килиш.

— Пайгамбарлар ва уларнинг давомчилари бўлмиш хидоят йўлига чорловчи, айтганларига ўзлари биринчилардан бўлиб амал килгувчи даъватчилар.

— Акл ва идрокни ишлатиб хакикатни ботилдан фарклай билиш.

Калблари ширк ва гунохкорлик сабабидан касалланган калб эгалари, айтиб ўтганимиз, хидоятга сабаб бўлгувчи омилларга мурожаат килишса, – инша Аллох – хаста диллари ушбу иллатлардан, албатта халос топажакдир.

Барча оламлар парвардигори Аллох Таъолога хамду санолар, Унинг амонатдор Пайгамбарига дуруду-салавотлар йўллашимиз билан, мусохабамиз поёнига етди.